امین محمدی سندپژوه و پژوهشگر پژوهشکده اسناد که دبیری این نشست تخصصی را به عهده داشت، ضمن خوش‌آمدگویی به حاضران با اشاره به اهمیت برگزاری این نشست علمی گفت: توجه به اسناد تاریخی در دو دهه گذشته روند رو به رشدی داشته و به عنوان مهمترین منابع پژوهشی در زمینه مطالعات تاریخ مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. همچنین توجه دانشگاه ها نیز به اسناد تاریخی ومقوله سندشناسی در سالهای اخیر افزایش پیدا کرده است که از آن جمله می توان به تاسیس و راه اندازی گرایش اسناد، مدارک آرشیوی و نسخه شناسی در رشته تاریخ و نیز رشته مطالعات آرشیوی اشاره کرد.
امکان دسترسی پژوهشگران به اسناد نسبت به گذشته بهتر شده است
وی ادامه داد: در زمینه تولید محتوا رجوع به اسناد تاریخی قابل توجه است و تعداد زیادی آثار مکتوب در حال تدوین و یا در دست انتشار هستند. از سوی دیگر نگارش مقاله مبتنی بر اسناد رو به افزایش است. همچنین دسترسی به اسناد برای پژوهشگران از سوی سازمان ها بهتر از پیش شده و در حال ساماندهی هستند.
این سندپژوه و پژوهشگر پژوهشکده اسناد در ادامه صحبت های خود با اشاره به موانع پیش رو در حوزه مطالعاتی اسنادِ تاریخی گفت: چالش های بسیاری در حوزه سند پژوهی و سندشناسی وجود دارد که موضوعات مختلفی چون وجود برنامه مدون برای فهرست نویسی، ظرفیت دانشگاه ها برای بهره مندی از اسناد، شناخت درست دانشجویان از مقوله سند شناسی و سندپژوهی و کاربرد آنها در پایان‌نامه ها را شامل می شود.
مهمترین چالش در علم سندشناسی اصطلاح شناسی است
در ادامه این نشست سوسن اصیلی پژوهشگر اسناد تاریخی و نسخه های خطّی درباره مقوله سند شناسی و سندپژوهی با عنوان «بررسی تاریخی، تداخل معنایی و آسیب های علمی» صحبت کرد. وی در آغاز با اشاره به موضوع «اصطلاح شناسی» گفت: یکی از مباحث مهم در حوزه علم، مسئله مربوط به اصطلاح شناسی و درست به کاربردن اصطلاحات در علم مربوطه است که یکی از مهمترین چالش ها در علم سندشناسی همین موضوع اصطلاح شناسی است.
وی ادامه داد: شناخت بخش های مختلف اسناد از جمله عناصر بیرونی و درونی سند به شناخت شاکله اسناد و بررسی دوره تاریخی آن کمک می کند. در واقع شناخت نوع خطِ به کاربرده شده، مُهر، قلم، کاغذ، الحاقات سند و امضاها به عنوان عناصر بیرونی بسیار مورد توجه و یاری رسان برای موضوع سندشناسی است. نکته دیگر این است که سندشناسی عمر زیادی در ایران ندارد. یکی از مهمترین کتاب های تالیف شده، اثری از زنده یاد سرهنگ دکتر جهانگیر قائم مقامی با عنوان «مقدمه‌یی بر شناخت اسناد تاریخی» است که بعد از گذشت پنجاه سال از نگارش آن همچنان به عنوان یکی از مهمترین منابع سندشناسی به شمار می رود.
این پژوهشگر اسناد تاریخی و نسخه های خطّی در ادامه صحبت های خود با اشاره به موضوع سندپژوهی گفت: در پژوهش های مبتنی بر اسناد، اغلب محتوای یک مجموعه اسنادی در نظر گرفته می شود و سندپژوهی علاوه بر مطالعات تاریخی، در مطالعات علوم اجتماعی نیز مورد توجه قرار گرفته است و پژوهش های این حوزه بر مبنای پژوهش کار می شود. یکی از دلایل اهمیت سند در انجام پژوهش ها به دست آوردن اطلاعاتی است که معمولا در متون تاریخی به دست نمی آید.
سوسن اصیلی تصریح کرد: برخی از پژوهش های تاریخی بر مبنای متون و یا یافته های باستان شناسی است که این نوع تحقیقات با سندپژوهی فرق می کند. مسئله ای که تفاوت و تداخل کاربردی و اصلی در پرداخت به موضوعات به وجود می آورد همه جانبه نبودن آموزش در سند پژوهی و مطالعات تاریخ است. که این مشکل اساسی از تفاوت قائل نشدن بین دو مفهوم سندشناسی و سندپژوهی پیش می آید. دومین مسئله نیاز مورخان به استفاده از اسناد است. به همین دلیل ضرورت دارد برای دانشجویانِ رشته تاریخ که آینده هنر تاریخ نویسی در ایران در دست آنها است دروس اجباری سندشناسی و سند پژوهی گذاشته شود.
در ادامه این نشست رضا فراستی آرشیویست و پژوهشگر اسناد تاریخی با استناد به رساله دکتری خود موضوع «ضرورت توسعه استاندارد ملی توصیف و الزام آرشیوها به رعایت آن» را شرح داد.
پژوهشگران در زمینه محتوای نوشتاری، عناصری در بانک های اطلاعاتی نمی یابند
فراستی گفت: مبحث استاندارد بین المللی تنظیم و توصیف آرشیوی (ایساد) در سال 1987 توسط آرشیو کانادا مطرح شد و رفته رفته این موضوع در شورای جهانی آرشیو مطرح شد. متاسفانه این استاندارد در مراکز اسنادی در ایران به درستی بومی‌سازی نشد و گسترش نیافت. وی تصریح کرد: با بررسی هفت مرکز اسنادی در رساله دکتری خود اینچنین یافته شد، محققانی که بر اساس محتوای اصلی متون تحقیق می کنند، اغلب به اسناد متنی مورد نظر دسترسی پیدا می کنند. اما پژوهشگرانی که نیازمند به اطلاعاتی در زمینه محتوای نوشتاری به غیر از متن اصلی (طغرا، تسمیه، مهر و اطلاعات ظهر) و نیز محتوای غیر نوشتاری (کاغذ، آرایه های هنری، نوع خط، توشیح و علائم چاپی و ته نقش) هستند، به صورت مستقیم عناصری را در بانک های اطلاعاتی نمی یابند و غیر مستقیم به اطلاعات اندک دسترسی می یابند.
شناسایی اسناد فارسی در مراکز آرشیوی سایر کشورها ضرورت دارد
عماد الدین شیخ الحکمایی سند شناس و پژوهشگر موسسه باستان شناسی دانشگاه تهران در ادامه این نشست علمی و تخصصی به موضوع «ایجاد بانک دیجیتال اسناد ایرانی و ضرورت ملّی» اشاره کرد و گفت: مراکز اسنادی بنابر ماهیت وجودی خود که باید دارای میراث کهن باشند به واقع وارث آرشیوهای کهن ایران نیستند و آنچه به عنوان اسناد موجود است متعلق به پیش از دوره معاصر بوده که اسنادِ کهن زیاد و قابل توجهی نیستند. در واقع در حوزه اسنادی پیش از صفویه دستمان خالی است و از تاریخ پیش از صفوی در حوزه اسنادی هیچ نداریم و همین مسئله ضرورتی ایجاد می کند تا مرکزی به عنوان «آرشیو دیجیتال ملّی» برای جمع آوری این اسناد به صورت مجازی تاسیس شود.
این سندشناس تاکید کرد: اسناد بسیاری به زبان فارسی و مرتبط به فرهنگ ایرانی از جمله اسناد حاکمان هندوستان، سلجوقیان و عثمانیان که به زبان فارسی می نوشتند در نقاط مختلف جهان به صورت پراکنده وجود دارد که نیازمند بررسی، شناسایی ، مبادله و گردآوری در آرشیو دیجیتال است. در واقع بخش ناشناخته ای از تاریخ سرزمین ما در نقاط مختلف جهان موجود است و باید نسبت به جمع آوری و بازآوری آنها به ایران به عنوان یک پروژه ملی نگریسته شود.
پژوهشگر موسسه باستان شناسی دانشگاه تهران اظهار کرد: علاوه بر اسنادِ موجود و پراکنده زبان فارسی در نقاط مختلف دنیا، مخاطبین علاقه مندی هستند که برای شناخت تاریخ سرزمین خود تمایل دارند این اسناد را رویت کنند و با تفسیر آنها نیز آشنا شوند. جامعه پژوهشی که در حوزه اسنادی فعال هستند نیز تمایل به تحقیق و پژوهش در این عرصه دارند اما دست مراکز اسنادی در این بخش خالی است.
وی ادامه داد: بخش قابل توجهی از اسناد متعلق به نامه ها، منشآت، فرامین، حاشیه نوشت های اسناد و مکاتبات است که به مثابه یک سند است که هیچ یک از آنها نمایه سازی نشده است. این در حالی است که باید به این دست از اسناد به شکل ویژه پرداخت شود و به هریک از آنها شناسه ملّی داده شود تا قدر و منزلت سند در پیکره تاریخ نویسی بیش از پیش شناخته شود.
عماد الدین شیخ الحکمایی در پایان صحبت های خود بر کتیبه خوانی تاکید کرد و گفت: بخش مهم دیگری از اسناد کتیبه ها است و متون منقش بر آنها اسناد مهمی و ارزشمندی هستند که باید به صورت متن نوشتاری درآیند، و سئوال اینجا است که متولی این بخش از اسناد چه کسانی هستند؟ از سوی دیگر گستره زبان فارسی از نظر سیاسی بسیار مهم است و می توان با زنده کردن این اسناد در برابر تلاشی که برای کم رنگ کردن زبان فارسی می شود ایستاد.
مسئولان مراکز اسنادی باید با گشاده دستی اسناد را در اختیار مخاطبان قرار دهند
فاطمه صدر معاون پژوهش و منابع دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران در ادامه این نشست درباره موضوعات مطرح شده در این نشست تخصصی، نکاتی را بیان کرد و گفت: در بحث شبکه سازی و یکپارچه شدن مجموعه اسنادی کشور فعالیت هایی صورت گرفته اما متاسفانه یک فرهنگ عمومی نادرستی در ایران و به خصوص در برخی از مراکز اسنادی وجود دارد که هرآنچه در مخازن اسنادی دارند جزء املاک و دارایی های خود می دانند و حتی به صورت دیجیتال و یا مبادله در اختیار دیگران قرار نمی دهند. این در حالی است که سند بخشی از هویت کشورمان و ایرانِ فرهنگی است و باید مسئولان مراکز اسنادی با گشاده دستی اسناد را در اختیار پژوهشگران و سیاست‌گذاران قرار دهند.
وی ادامه داد: در یکسال گذشته با پیگیری هایی که انجام شد برخی از اسناد مربوط به دوره دوم پهلوی دریافت شده است و این اسناد هم اکنون در حال تنظیم و توصیف هستند. همچنین رایزنی هایی با دستگاه های مختلف مبنی بر دریافت اسناد صورت گرفته است. به عنوان مثال سال گذشته تفاهم نامه ای با سازمان اوقاف و امور خیریه بسته شد که ذیل آن تفاهم نامه مقرر شد اسناد به صورت دیجیتال در اختیار سازمان اسناد و کتابخانه ملی قرار گیرد. بنابراین توجه به این موضوع که متولیان تا چه اندازه ارزش نگهداری اسناد به عنوان میراث ایرانیان را بشناسند بسیار مهم است.
معاون پژوهش و منابع دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران گفت: جمع آوری منابع دیجیتال نیازمند به زیرساخت های عظیم دارد و با مذاکراتی که طی ماههای گذشته با سازمان فناوری اطلاعات انجام شد قرار بر این شد که بخشی از فضای ابری کشور در اختیار سازمان قرار گیرد.
فاطمه صدر در پایان صحبت های خود گفت: در همین نشست از بزرگان و اساتید برجسته این حوزه دعوت می کنیم در شناسایی منابعی که در کشورهای دیگر موجود است به سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران کمک کنند. موضوع مبادله اسناد به صورت دیجیتال شده با کشورهای مختلف انجام شده است و با برخی از کشورها در شناسایی منابع و انجام مذاکره وارد رایزنی هایی شده ایم و طی تفاهم نامه هایی تا حدودی مبادله دیجیتال منابع صورت گرفته است؛ اما نیازمند شناسایی بیش از پیش منابع فارسی زبان در نقاط مختلف جهان هستیم.
منبع: سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران