میراث مکتوب- نسخه‌برگردان دستنویس شمارۀ 3180 کتابخانۀ ملی ملک مشتمل بر «مفتاح الحساب»، «تلخیص المفتاح»، «سُلَّم السماء»، «نزهة الحدائق»، «الحاقات بر نزهة الحدائق» نوشتۀ غیاث‌الدین جمشید کاشانی و «استخراج جیب درجة واحدة» نوشتۀ موسی بن محمد قاضی‌زادۀ رومی و «بخشی از هندسۀ النجاة» به خط معین‌الدین کاشانی (کتابت 818 ـ 836 هـ) با مقدمۀ یونس کرامتی از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب چاپ و منتشر شد.
دست نویس شماره ۳۱۸۰ کتابخانه ملی ملک مجموعۀ نفیسی از آثار غیاث‌الدین جمشید کاشانی و چند رسالۀ دیگر است که جز آخرین آنها، که بسیار نونویس می‌نماید، همگی به خط معین‌الدین کاشانی است.
یونس کرامتی در مقدمۀ خود بر این مجموعه مطالبی را ذیل عناوین تولد، نام، لقب، خاستگاه و زادگاه غیاث‌الدین جمشید کاشانی، پژوهش و نگارش تا پیش از سفر به سمرقند، سفر به سمرقند، در سمرقند، مرگ، کارنامۀ کاشانی، معرفی دستنویس، آثار مندرج در مجموعه، استفاده از این مجموعه در چاپ‌ها، خط‌خوردگی‌های متن، و حواشی دستنویس مطرح کرده است.
آثار مندرج در مجموعه
آثار مندرج این مجموعه با صرف نظر از یادداشت‌های صاحبان دست‌نویس‌ها بدین قرار است:
1- مفتاح الحساب، که به گواهی انجامه در رجب ۸۳۰ قمری (یعنی تنها دو ماه پس از تألیف کتاب) در سمرقند کتابت شده است.
کاشانی کار نگارش تحریر نهایی مفتاح الحساب را که بی‌تردید مهم‌ترین، مفصل‌ترین و برجسته‌ترین کتاب ریاضیات عملی در دورۀ اسلامی به شمار می‌آید، در ۳ جمادی الاول سال ۸۳۰ ق / ۳ تیر ماه ۷۹۶ یزدگردی / ۲ مارس ۱۴۲۷ م به پایان رسانده و آن را به کتابخانۀ الغ‌بیگ تقدیم کرده است؛ اما روایت نخست (یا پیش‌نویس) این کتاب، پیش از به پایان رسیدن تلخيص المفتاح (شعبان ۸۲۴ ق) فراهم آمده بود زیرا کاشانی در آغاز این تلخیص از به پایان رسیدن مفتاح الحساب سخن به میان آورده است.
ـ بندی دربارۀ نسبت قطر به محیط از روی الرسالة المحیطیة
2- تلخيص المفتاح، که به گواهی انجامه، در نیمه شعبان ۸۲۴ قمری، یعنی یک هفته پس از تألیف کتاب، در کاشان کتابت شده و در سمرقند با دست‌نوشتۀ غیاث‌الدین مقابله و برخی مواضع آن تصحیح شده است.
این رساله گزیده‌ای از روایت نخست مفتاح الحساب کاشانی است که برای نوآموزان فراهم آمده. بهترین دستنویس این اثر در مجموعه حاضر (رساله دوم) آمده است.
ـ بندی از کتاب التکملة في الحساب عبدالقاهر بغدادی (در کنار انجامۀ تلخيص المفتاح)
ـ عمل الضرب بالتخت والتراب (برگرفته از جوامع الحساب [بالتخت والتراب] نصیرالدین طوسی)
3- سلم السماء، که به گواهی انجامه، در صفر ۸۳۰ قمری در سمرقند از روی دست‌نوشتۀ مؤلف کتابت و با آن مقابله شده است.
سلم السماء يا الرسالة الكمالية که در ۲۱ رمضان ۸۰۹ ق برابر با اول مارس ۱۴۰۷ م به پایان رسیده، دربارۀ «ابعاد و اجرام» است. بر پایۀ یادداشت معین‌الدین کاشانی در حاشیۀ دستنویس این رساله، کاشانی در آغاز آن را الرسالة الكمالية (شاید به نام کمال‌الدین محمود، از وزرای دورۀ تیموری) نامیده بود؛ اما چون این فرد شایستگی آن را نداشت روی‌گردان شد و نامش را از مقدمۀ رساله بیرون آورد و آن را سلم السماء نامید.
4- نزهة الحدائق، که گویا اندکی پیش از الحاقات رساله (شعبان ۸۳۰ قمری) کتابت شده باشد.
این رساله که در ۱۰ ذیحجه ۸۱۸/ 10 فوریه ۱۴۱۶م به انجام رسیده دربارۀ ساختار و چگونگی کار با دستگاه ابداعی کاشانی به نام طبق المناطق است.
5- ذيل / الحاقات نزهة الحدائق، که در شعبان ۸۳۰ قمری، یعنی درست یک سال پس از نگارش این الحاقات، در سمرقند و به احتمال قوی از روی دست‌نوشتۀ مؤلف کتابت شده است.
الحاق‌های ده‌گانۀ این رساله نیز در نیمه شعبان ۸۲۹ / 22 ژوئن ۱۴۲۶ در سمرقند به پایان رسیده است. با طبق المناطق محل ماه و خورشید و پنج سیارۀ شناخته شده تا آن زمان، فاصلۀ هر یک از آنها تا زمین، و نیز برخی پارامترهای سیاره‌ای دیگر را می‌توان به دست آورد.
6- رسالة في استخراج جيب درجة واحدة، نوشتۀ قاضی‌زادۀ رومی. این رساله همان رساله‌ای است که قاضی‌زاده بر اساس رسالۀ وتر و جیب کاشانی نوشته است. این رساله نیز در ۸۳۶ قمری در سمرقند کتابت شده و تاریخ کتابت آن فاصلۀ چندانی با تاریخ تألیف ندارد. زیرا قاضی‌زاده این رساله را پس از مرگ کاشانی و در نتیجه پس از ۸۳۲ قمری نوشته است.
7- احتمالاً بخشی از هندسۀ النجاة ابن سینا که فقط دو برگ از آن باقی مانده و در ۸۲۶ قمری در اصفهان کتابت شده است.
8- رسالۀ انعكاس الشعاعات و انعطافها نوشتۀ نصیرالدین طوسی به خط نستعلیق بسیار جدیدتر (شاید خط فرج‌الله حسینی) که جای تصاویر در آن خالی مانده است.
تاریخ کتابت این آثار به جز آخری حداکثر ۱۲ سال با یکدیگر تفاوت دارد و چنین می‌نماید که معین‌الدین کاشانی آنها را برای خود رونویسی کرده است. این رساله‌ها گذشته از آن که کهن‌ترین دستنویس موجود آثار کاشانی و قاضی‌زاده به شمار می‌روند، از لحاظ دقت نیز اهمیت بسیار دارند؛ زیرا اشتباهات رایج در دست‌نویس‌های خطی که بیشتر از بی‌سوادی کاتب ناشی می‌شده است در این مجموعه دیده نمی‌شود.
استفاده از این مجموعه در چاپ‌ها
گویا نخستین کسی که از این مجموعه برای چاپ آثار مندرج در آن بهره برده، محمدصادق حسینی خوانساری باشد. او در ۱۳۰۶ ق، مفتاح الحساب، نزهة الحدائق و الحاقات آن را از روی همین مجموعه چاپ سنگی کرده است.
فاطمه سوادی ویراست انتقادی رسالۀ قاضی‌زاده را با بهره‌گیری از همین مجموعه و دست‌نویس‌هایی دیگر در قالب پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود در دانشگاه تهران فراهم آورد و بعدها در ۱۳۸۷ ش آن را به نفقۀ مرکز پژوهشی میراث مکتوب منتشر کرد.
حمید بهلول در ۱۳۸۶ ش ویراست انتقادى سلّم السماء را با بهره‌گیری از همین مجموعه و دست‌نویس‌هایی دیگر در قالب پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد خود در پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران فراهم آورد. او در ۱۳۹۵ ش نیز ویراست انتقادی نزهة الحدائق و الحاقات آن را در قالب رسالۀ دکترای خود در پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران فراهم آورد.
تاکنون مهم‌ترین و مفصل‌ترین اثر این مجموعه، یعنی مفتاح الحساب (و نیز تلخیص المفتاح) در ویراستی انتقادی استفاده نشده است.
این معرفی از مقدمۀ دکتر یونس کرامتی اخذ شده است.
علاقه‌مندان برای خرید این کتاب می‌توانند از طریق شماره تلفن ۰۲۱۶۶۴۹۰۶۱۲ داخلی ۱۰۵ با دفتر فروش مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب تماس حاصل کرده و یا به وبگاه فروش mirasmaktoob.net مراجعه کنند.
