میراث مکتوب – نشست «کتابسازی؛ آفت صنعت نشر» امروز جمعه (17 اردیبهشت) با حضور مجید غلامی جلیسه، مدیرعامل مؤسسۀ خانۀ کتاب، اکبر ایرانی، مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب و داریوش مطلبی، دبیر کمیته فرهنگی نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران در تالار گفت‌وگوی بیست و نهمین نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران برگزار شد.
مطلبی در ابتدای این نشست با اشاره به اینکه کمیته فرهنگی در نمایشگاه 30 نشست تخصصی برگزار خواهد کرد، گفت: ماحصل این نشست‌ها تا پایان تابستان سال‌جاری به صورت کتاب منتشر خواهد شد.
وی با بیان اینکه کتابسازی ابعاد مختلفی دارد که همچنان برخی زوایای آن ناشناخته مانده است، گفت: کتابسازی در یک تعریف کلی شامل تولید اثری می‌شود که در آن نویسنده، محتوای اثرش را از دانش، اندیشه و تجربه فرد دیگری گرفته باشد. کتابسازی به معنای خلق اثری بدون معنای جدید است. البته امروزه چنین نابسامانی‌هایی تنها محدود به کتاب نیست و در زمینه پایان‌نامه سازی، مقاله‌سازی و…نیز مشاهده می‌شود.
دبیر کمیته فرهنگی نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران اظهار کرد: سال پیش بیش از 80 هزار عنوان منتشر شد که از این میزان تعداد بسیار کمی از آثار حرف جدیدی برای مطرح کردن داشتند بنابراین ما با انبوهی از کتاب‌هایی مواجه هستیم که حرف جدیدی برای گفتن ندارند و از آثار دیگران کپی شده‌اند.
نام، نان و دلایل روانی سه علت کتابسازی
ایرانی نیز در بخش دیگری از این نشست با بیان اینکه 40 سال پیش کتابسازی معنای مثبتی داشت و کتابساز به کسی گفته می‌شد که در صنعت طبع و نشر کتاب مشغول بود، افزود: در گذشته کتابسازی به معنای مثبت آن با کلمات دیگری همچون وراق، کاتب، کتاب‌فروش و … بیان می‌شد حتی در قطعه هنرمندان قبر هرمز وحید با عنوان پدر کتابسازی ایران نوشته شده است اما اکنون کتابسازی متاثر از ساخت و ساز و بساز و بفروش است و معنای منفی به ذهن متبادر می‌کند.
وی ادامه داد: کتابسازی به انتحال و سرقت ادبی برمی‌گردد و از گذشته در فرهنگ همه ملت‌ها وجود داشته است. شاید قدیمی‌ترین کتابی که به بحث سرقت ادبی پرداخت «کشف‌المحجوب» باشد که در آن نویسنده در مقدمه کتابی از سرقت ادبی اثر خود توسط دیگران سخن گفته است. همچنین در گذشته اگر کتابی در کتاب دیگر نقل می‌شد شاید به معنای ترجمه آن اثر بود. با توجه به اینکه در گذشته تعداد کتاب‌ها به صورت محدود تکثیر می‌شد و مالکیت یک اثر مشخص بود.
مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب افزود: با وجود این در گذشته هم سرقت ادبی وجود داشته اما نباید درباره گذشتگان قضاوت کنیم و آنها را بدنام جلوه بدهیم. آنچه امروز تحت عنوان کتابسازی مطرح است متاثر از انتحال است که به معنای قیچی کردن و چسباندن مطالب است.
ایرانی ادامه داد: امروزه بسیاری از استادان و دانشجویان برای طی کردن مدارج علمی به پایان‌نامه سازی و مقاله‌سازی روی آورد‌ه‌اند. با وجود این نرم‌افزارهایی وجود دارد که امکان نشان‌دادن کتابسازیها را به وجود آورده است.
وی در بخش دیگری از سخنانش با تاکید بر اینکه کتابسازی به سه علت نام، نان و دلایل روانی صورت می‌گیرد، گفت: متاسفانه بسیاری از نویسندگانی که دست به کتابسازی می‌زنند به لحاظ اخلاقی دچار مسایل و مشکلاتی هستند که باید بررسی شود.
نبود سازوکار برای نظارت بر کتابسازی
ایرانی در ادامه این نشست با انتقاد از نبود سازوکار برای نظارت بر کتابسازی در کشور گفت: وقتی سازوکاری در کشور وجود ندارد اینگونه می‌شود ناشری که کتابساز است در برخی از جشنواره‌ها مورد قدردانی قرار می‌گیرد. امروز در بازار نشر برخی از ناشران که خوشنام نیستند و در ترویج کتابسازی مشهورند تجلیل می‌شوند، اما متاسفانه مسئولان فرهنگی توجهی به این موضوع ندارند. امروزه ممیزان کتاب بسیاری از کلمات و اصطلاحات را در کتاب ممیزی می‌کنند اما نظارتی بر این موضوع وجود ندارد که هر ناشری کتابسازی نکند
وی تاکید کرد: بنابراین دولت در بحث کتابسازی مقصر است و نباید به کتابسازیها مجوز داده شود. امروزه اگر شمارگان کتاب کاهش یافته ناشر، نویسنده و دولت مقصر است. رفتارهای دولتی در ترویج کتابسازی موثر هستند و دولت باید سازوکاری برای جلوگیری از کتابسازی بیندیشد.
کتابسازی از دیرباز بشر را گرفتار کرده است
غلامی‌جلیسه نیز در ادامه این نشست با اشاره به اینکه کتابسازی پدیده‌ای است که از دیرباز بشر گرفتار آن بوده گفت: از گذشته تاکنون کتابسازی با تعابیری چون انتحال، پخته‌خواری و… یاد شده است. امروزه نیز با وجود تعداد بسیار زیادی ناشر و نویسنده بحث کتابسازی پررنگ‌تر از گذشته بیان می‌شود.
وی با اشاره به پدیده کتاب‌های زرد در بازار نشر گفت: این دسته از کتاب‌ها نیز زیرمجموعه کتابسازی قرار می‌گیرند با وجود اینکه در سال گذشته 80 هزار عنوان کتاب در ایران منتشر شد، می‌توان گفت که شاید هزار عنوان آن کتاب خوب و ارزشمند باشد. آنچه در کتابسازی مطرح است کیفیت نیست چون ما شاعران، ادیبان و نویسندگان زیادی داریم که اطلاعات را گردآوری می‌کنند اما قدرت ارایه مطلب را ندارند بنابراین در کتابسازی باید بخش کیفیت را مجزا کنیم. در غیر این‌صورت با در نظر گرفتن کتاب‌های زرد آمار کتابسازیها وحشتناک‌تر به نظر خواهد رسید.
مدیرعامل موسسه خانه کتاب در ادامه سخنانش با بیان اینکه در کتابسازی تخلف و ناهنجاری صورت می‌گیرد، یادآور شد: انتحال یکی از مصادیق این ناهنجاری است که در آن فردی متنی را به نام خودش به دیگران عرضه می‌کند و این از مصادیق جعل و دزدی است.
وی با اشاره به اینکه در دنیای امروز باید ساز و کار مناسبی برای رصد کردن ناهنجاری‌ها به وجود بیاید، افزود: نگاه سخت‌افزاری کردن به این مباحث ریشه فرهنگی دارد و باید با ساز و کار علمی سراغ بررسی این مسایل رفت. از سوی دیگر با توجه به سرعت بسیار زیاد نشر هرساله شاهد افزایش 10 تا 25 درصدی آثار هستیم و اگر فکر جدی برای کتابسازی نکنیم در طول زمان مخاطبان اعتماد خود را به استناد به کتاب‌ها از دست خواهند داد و دیگر علاقه‌ای برای کتاب خواندن نخواهد ماند. بنابراین یکی از آسیب‌های کتابسازی در درازمدت کتاب‌گریزی مخاطبان است.
غلامی‌جلیسه، کتابسازی در حوزه دایرة‌المعارف‌نویسی را یکی از مشکلات بحرانی حوزه نشر دانست و گفت: امروزه دایرة‌المعارف‌های مختلفی تدوین می‌شود و به گونه‌ای در این حوزه کتابسازی صورت گرفته که مردم علاقه‌ای به خواندن دانشنامه‌ها ندارند. کثرت کتابسازیها در این حوزه موجب سطحی و بازاری‌شدن آثار شده است. در همین زمینه، واژه تصحیح متون نیز عملاً زیر سوال رفته و به ابتذال کشیده است.
انتشار 13 فصلنامه نقد کتاب؛ راهکار جلوگیری از کتابسازی
مدیرعامل موسسه خانه کتاب در بخش دیگری از سخنانش انتشار 13 فصلنامه نقد کتاب را یکی از راهکارهای رفع این ناهنجاری دانست و گفت: البته این راهکارها موقتی است چرا که آب از سرچشمه آلوده است. مهمترین راهکار پیشگیری از کتابسازی اصلاح زیرساخت‌های آموزشی است بدین‌گونه که باید افراد را ترغیب به ترجمه و نگارش کنیم. متاسفانه در سطح مدارس نوشتن ترغیب نمی‌شود. در دانشگاه‌ها نیز نگارش محدود به روش تحقیق شده است. بنابراین اساساً در سیستم آموزشی ما تکنیکی وجود ندارد که نویسندگان نوقلم را به نگارش کتاب‌های خوب ترویج کند.
به گفته غلامی‌جلیسه، مدرک‌گرایی نیز یکی از دلایل شکل‌گیری کتابسازی در ایران است و در حالی که خروجی دانشگاه‌ها باید عهده‌دار صنعت نشر شوند عملاً از دوره دانشجویی به کتابسازی روی می‌آورند.
این مقام مسئول در ادامه سخنانش با بیان اینکه ناشران نیز سرمایه لازم برای چاپ آثار نفیس را ندارند، گفت: کتابسازی در برخی حوزه‌ها مانند ادبیات داستانی و شعر دیده نمی‌شود اما در علوم پزشکی و فنی کتابسازی بیشتر صورت می‌گیرد.
ذائقه مردم را در خرید کتاب تغییر دهیم
غلامی‌جلیسه در ادامه با بیان اینکه موسسه خانه کتاب مسئولیت کنترل محتوا را برعهده ندارد، گفت: من همواره اصرار داشتم که کنترل محتوا وظیفه ما نیست و باید سیستم آموزشی را برای خوب نوشتن تقویت کنیم و از سوی دیگر مردم را راهنمایی کنیم که کتاب خوب چیست و چه شاخصه‌هایی دارد. باید بتوانیم ذائقه مردم را در خرید کتاب تغییر دهیم. امروز همان‌گونه که مردم ذائقه خرید ماشین خوب را دارند باید ذائقه خرید کتاب خوب را هم پیدا کنند.
وی ادامه داد: در نمایشگاه کتاب دیوان‌های متعدد حافظ، سعدی و… را می‌بینیم اما عملاً مردم عادی نمی‌دانند که هر یک از این دیوان‌ها را با چه تصحیحی باید بخوانند. در تغییر ذائقه مردم نیز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، پژوهشگاه‌ها و رسانه‌های جمعی باید فعال شوند. متاسفانه ما برای کتاب تبلیغ کم داریم و گاهی که کتاب خوبی توسط یک ناشر منتشر می‌شود تبلیغ و اطلاع‌رسانی خوبی صورت نمی‌گیرد.
به گفته مدیرعامل موسسه خانه کتاب، توسعه مجلات نقد کتاب، توسعه برنامه‌های کتاب محور، گسترش جایزه‌های کتاب و افزایش اطلاع‌رسانی در این حوزه می‌تواند کمک قابل توجهی به جلوگیری از ناهنجاری سرقت ادبی کند چرا که نرم‌افزارهایی که کتابسازیها را پیدا می‌کنند در درازمدت راهکار خوبی برای این موضوع نیستند و باید برنامه جدی برای فرهنگسازی خوب نوشتن و خوب خواندن به وجود بیاید.
حسن انوشه نیز در بخشی از این نشست طی سخنانی گفت: کتابسازی در فرهنگ ما بی‌سابقه نبوده اما امروزه به ابتذال کشیده شده است و در گذشته نیز حتی برخی از نام‌آوران اقدام به کتابسازی کرده‌اند. به طور مثال محمدحسن خان اعتمادالسطلنه از کسانی بود که آثار دیگران را به نام خودش منتشر می‌کرد.
مطلبی در بخش پایانی این نشست با بیان اینکه سنت نقد در ایران وجود ندارد، گفت: هیچگاه در سطح مجلات و دانشگاه‌ها نقد علمی وجود نداشته در حالی که نقد فلسفه و کلام در مقابل هم منجر به رشد آن شده است.
منبع: خبرگزاری ایبنا