میراث مکتوب- کتاب «سرّ سخنان نغز خاقانی: ناگفته‌هایی دربارۀ زندگی، شخصیت و شعر خاقانی شروانی» تألیف محمدرضا ترکی در دو جلد از سوی انتشارات سمت منتشر شد.
در معرفی این کتاب آمده است:
سرّ سخنان نغز خاقانی
از خواجه شنو که علمش او دارد
از تشنه بپرس ارز آب ایرا
ارز او داند که آرزو دارد
از این ابیات به‌خوبی دانسته می‌شود که شعر خاقانی در زمان خود او نیز رازآلود و دشوار می‌نموده است و مهم‌تر اینکه در همان زمان کسانی بوده‌اند که از «سرّ سخنان نغز» او آگاه بوده‌اند و خاقانی دیگران را برای آموختن سرّ سخنش به آنان ارجاع می‌داده است؛ چراکه آنان «علمش» را داشته‌اند. خاقانی برای درک راز و رمز شعرش افزون بر داشتن علم ـ که می‌دانیم شامل اطلاعات گسترده‌ای در زمینۀ علوم مختلف ادبی و غیرادبی می‌شود ـ به شرط دیگری هم اشاره کرده که عبارت از تشنگی و طلب و آرزو است. به عقیدۀ او وقتی این تشنگی و طلب وجود داشته باشد، می‌توان از سطح عبارات و ابیات گذشت و به لایه‌های زیرین کلام و اشارات سخنان نغز او و ارزش واقعی آنها رسید.
این کتاب با سال‌شماری از حوادث سیاسی و فرهنگی قرن ششم آغاز شده است. مرور این حوادث که پیش از تولد خاقانی تا پس از درگذشت او را شامل می‌شود، خواننده را با فضای قرن ششم و حوادثی که در بستر آن شخصیت و شعر خاقانی و فضای سیاسی و ادبی روزگار او شکل گرفته، آشنا می‌کند. بدون شناخت این حوادث، نکات بسیاری در شعر خاقانی بر خواننده نامکشوف باقی خواهد ماند و پژوهش‌ها تنها به حوزه‌های زبانی، لغوی، بلاغی و …، فارغ از شأن نزول و چرایی آفرینش سروده‌ها محدود خواهد شد. سعی شده این سال‌شمار در حد توان جامع و دقیق باشد؛ تاریخ سرایش و نگارش مهم‌ترین قصاید و نامه‌های خاقانی هم در این سال‌شمار آمده است.
بخش بعدی کتاب، زندگی‌نامه و آشنایی با شخصیت و شعر و آثار خاقانی است. در این بخش که مستند و دایرةالمعارفی نوشته شده، کوشیده شده ضمن رعایت اختصار لازم، شرح احوال دقیق این سخنور بزرگ قرن ششم به دست داده شود. موارد فراوانی از تکات این بخش برای نخستین بار و با استدلال لازم مطرح شده است. همچنین تلاش شده تا بخشی از باورهای غلط دربارۀ زندگی و شخصیت خاقانی با دلایل تاریخی کافی اصلاح شود. این مباحث در همین بخش به پایان نرسیده و در ضمن تحقیقات کتاب و در لابلای بخش‌های دیگر نیز نکات ناگفتۀ فراوانی در حوزۀ زندگی و شخصیت و شعر خاقانی مطرح شده است.
در بخش قصاید، در ذیل هر قصیده، نخست معرفی کوتاهی از آن بیان شده، سپس ممدوحان قصاید و سروده‌های دیگری که احیاناً شاعر به آنها تقدیم کرده با رجوع به منابع موجود در آغاز هر قصیده شناسانده شده‌اند.
بخش نگاه کلی در هر قصیده، گزارشی است از هر قصیده بر اساس محور عمودی آن. نویسنده کوشیده به اختصار چگونگی شکل گرفتن یکگ قصیده و حرکت مضامین و تصویرها را در ضمن مطلع‌های مختلف قصیده شرح دهد. هدف از این بخش، فقط شرح ابیات نیست؛ در این بخش تنها ساختار هر قصیده و نحوۀ سیلان مضامین و تصاویر در بستر محور عمودی آن توضیح داده شده است.
تاریخ سروده بخش دیگری است که به تعیین زمان آفرینش سروده بر اساس قراین درون‌متنی و برون‌متنی می‌پردازد. تاریخ دقیق یا تقریبی سرایش قصاید متعددی در این بخش مشخص شده است. بی‌شک اینکه دانسته شود یک سروده مربوط به چه دوره‌ای از زندگی یک شاعر است و در چه زمان و مکانی سروده شده، برای فهم آن سروده و آشنایی با سوانح عمر شاعر حائز اهمیت بسیار است.
در بخش نکته‌ها، به دقایق و نکاتی پرداخته شده که از دیدگاه شارحان و منتقدان قدیم و جدید به هر دلیل پوشیده و ناگفته مانده است. هدف اصلی در این بخش نقد سخنان دیگران نیست و نویسنده جز به ضرورت به این وادی وارد نشده است. نکاتی که در این بخش آمده، عمدتاً مطالبی است که همۀ شارحان خاقانی آنها را ناگفته نهاده‌اند یا در بیان آن به خطا رفته‌اند.
ابیات خاقانی معمولاً بدون ظرافت و نکته و احیاناً پیچیدگی و گره نیستند. به همین دلیل بر آنها شروح متعدد و پیرامون برخی از آنها مقالات مفصل و متنوعی نوشته شده است. همۀ آنچه در این کتاب در زمینۀ دشواری‌های اشعار خاقانی آمده، سخن اول و آخر نیست. در پاره‌ای موارد نویسنده چون راه رسیدن به معنی قطعی را بسته دیده است، به بیان معانی ممکن و معقول و پیشنهادهایی برای ایجاد گشایش در گره معنی بسنده کرده است. در این بخش کوشیده شده به استقبال مشکلات خاقانی رفته شود و از کنار آنها با غفلت گذر نشود و در حد توان گرهی از آنها گشوده شود. یکی از کارهایی که در موارد متعددی در این بخش انجام شده، نقد دو تصحیح مهم و معتبر دیوان خاقانی، یعنی دو چاپ عبدالرسولی و سجادی است. این نقد و ارزیابی برای کسانی که بخواهند تصحیح منقح‌تری از دیوان در آینده عرضه کنند، می‌تواند مفید باشد و برای کسانی هم که به دنبال درک بهتر مضامین سخن خاقانی هستند، ضرورت دارد.
برای دیدن بخشی از صفحات کتاب کلیک کنید.