میراث مکتوب- کتابِ «نامه‌های فرهاد میرزا معتمدالدوله (حاکم فارس) به حاجی محمدباقرخان اصفهانی (حاکم بوشهر)»، روز چهارشنبه 8 اسفندماه ،1403 در یکصد و هشتاد و پنجمین نشست مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب رونمایی و معرفی شد.
در این نشست عباس قدیمی قیداری، عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز، سوسن اصیلی، کارشناس نسخ خطی و اسناد تاریخی، گودرز رشتیانی، عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه تهران، علیرضا خلیفه‌زاده، دکترای تاریخ و پژوهشگر حوزۀ خلیج فارس، و حشمت‌اله عزیزی، محقق اثر و کارشناس بررسی اسناد آرشیو ملی ایران به صورت حضوری سخنرانی کردند و فیلم ضبط شدۀ سخنان هیبت‌اله مالکی، استاد بازنشسته دانشگاه فیروزآباد نیز در نشست پخش شد.
در ابتدای نشست دکتر اکبر ایرانی گفت: ما هر کتابی که چاپ می‌کنیم سعی داریم یک نشست رونمایی برای آن برگزار کنیم و به این روش قدمی برای معرفی آن برداریم. این جلسات می‌تواند در جهت آشنا کردن علاقه‌مندان کارگشا باشد و در ضمن نگاه منتقدانه و نقادانه‌ای که سخنرانان دارند باعث می‌شود که اگر نکته‌ای وجود داشته باشد مورد توجه مصحح قرار بگیرد و برای چاپ بعدی این نکات اعمال می‌شود.
وی ضمن خسته نباشید به دکتر عزیزی برای بازخوانی مجموعۀ حاضر، خواندن این اسناد را کار مشکلی توصیف کرد و گفت: این اولین مجموعه از اسناد و مکاتبات و نامه‌هایی است که میراث مکتوب چاپ کرده است. ما به لحاظ اهمیتی که این مجموعه داشته آن را در برنامه چاپ مؤسسه قرار دادیم و شروعی است برای سندپژوهی‌های آینده.
در ادامه دکتر عباس قدیمی قیداری دربارۀ جایگاه فرهاد میرزا سخنرانی کرد. وی در ابتدای سخنان خود از مؤسسۀ میراث مکتوب و دکتر ایرانی برای فعالیت‌هایی که در جهت اعتلای فرهنگ ایران انجام داده‌اند، تشکر کرد.
تولد و تربیت فرهاد میرزا
وی در ادامه گفت: فرهاد میرزا فرزند پانزدهم عباس میرزا نایب السلطنه است و در سال 1233، در حد فاصله انعقاد عهدنامه‌های گلستا ن و ترکمانچای و در شرایط ویژۀ آن دوره، متولد شده است. در بعضی جاها به اشتباه گفته‌اند که فرهاد میرزا تحت تعلیم میرزا عیسی قائم مقام فراهانی بوده است. این در حالی است که وقتی قائم مقام در 1237 در وبای آذربایجان درگذشت و به گونه‌ای عباس میرزا یتیم ماند، فرهاد میرزا 4 ساله بود.
وی در مورد فضای تبریز در آن دوره گفت: در این زمان به طور شگفت‌انگیز مهاجرپذیرترین شهر ایران است و آن هم مهاجرت نخبگان. در آن دوره افرادی از آشتیان، شیراز، کازرون، خراسان و کسانی که می‌خواهند فرزندان‌شان پیشرفت و ترقی کنند به آذربایجان و تبریز مهاجرت می‌کنند. بسیاری از این خانواده‌ها و خاندان‌ها هنوز ساکن تبریز هستند. برای نمونه نوادگان عبدالوهاب شمس قطره که از دیار سامان و چهارمحال و بختیاری بود هنوز هم در تبریز ساکن هستند و به شهرت قطره سامانی معروف هستند. این فضا به اهتمام عباس میرزا و میرزا عیسی قائم مقام شکل گرفته بود و فرزندان عباس میرزا هم در همین فضا رشد پیدا کردند.
جایگاه اداری و سیاسی فرهاد میرزا
وی در ادامه در خصوص جایگاه اداری و سیاسی فرهاد میرزا سخن گفت و اظهار کرد: فرهاد میرزا با مرگ فتحعلی شاه و بحران جانشینی که شکل گرفت، از برادرش محمد میرزا حمایت کرد و همراه با او به تهران آمد و بعد از این که محمد شاه بر تخت نشست در 17 سالگی اولین منصب دولتی را به عهده گرفت که حکومت لرستان و عربستان بود. این آغاز ورود او به حیطه کار اجرایی و اداری بود و تا سال 1305 که درگذشت موقعیت‌های مختلفی را در ایالات و ولایات تجربه کرد.
وی با بیان این که وقتی که فرهاد میرزا درگذشت جزو 5 شاهزاده تراز اول خانواده سلطنتی بود، افزود: در چند فقره هم وقتی محمد شاه در پایتخت نبود نیابت حکومت را به فرهاد میرزا می‌سپارند. این نشان می‌دهد که جایگاه ویژه‌ای نزد برادرش داشته است. با این حال از توطئه‌ها هم در امان نماند و در اواخر دورۀ سلطنت محمدشاه به ظن ارتباط پنهان با سفارت انگلستان، از حکومت فارس که در آنجا نایب الایالة بود (به نیابت از ناصرالدین میرزای ولیعهد)، عزل و به طالقان تبعید شد، اما با روی کار آمدن ناصرالدین شاه دوباره اوضاع بر مراد گشت و دوبارۀ موقعیت‌های مختلفی تجربه کرد و از آن جمله به عضویت دارالشورای کبرای دولتی درآمد.
حکومت فرهاد میرزا در کردستان و فارس
قدیمی قیداری دو دورۀ حکومت فرهاد میرزا در کردستان و در فارس را برجسته‌تر از دیگر دوره‌های فعالیت اجرایی او توصیف کرد و گفت: کردستان شاید جزو یکی دو ایالت است که در دورۀ قاجار حکومت آن تداوم حکومت خاندان‌های محلی بود. اردلانی‌های در آنجا حکومت می‌کردند و فتحعلی‌شاه و محمد شاه و حتی ناصرالدین شاه هم تداوم حکومت‌شان را تأیید کردند. برخلاف کردستان در دیگر ایالت‌ها فرزندان یا نوه‌های فتحعلی شاه حاکمیت داشتند. اما در سال 1284 خاندان اردلانی از حکومت کردستان کناب گذاشته شدند و برای اولین بار یک شاهزادۀ قاجاری به حکومت کردستان منصوب شد و این فرهاد میرزا بود که 5 سال هم در آنجا حکومت کرد و کار مهمی هم که انجام داد سرکوب یاغیان اورامانی بود که سال‌ها در مناسبات مرزی ایران و عثمانی مشکل‌ساز شده بودند و حتی نسبت به حکومت مرکزی هم یاغی‌گری داشتند. در هر حال از دوران حکومت فرهاد میرزا تمجید شده است.
وی در ادامه به تجربۀ دوم حکومت فرهاد میرزا در فارس طی سال‌های 1293 تا 1298 پرداخت و گفت: تفصیل این دوران در فارس‌نامۀ ناصری آمده است. در اینجا هم از حکومت‌داری او به نیکی یاد شده است. او علاوه بر قلع و قمع یاغیان در احداث بناهای عام المنفعه در فارس و نیز در کشف و حفظ آثار نویافته تخت جمشید هم کوشید.
در مسافرت اول ناصرالدین شاه به فرنگ حومت به دست کامران میرزا سپرده شد اما عملا اداره کشور توسط فرهاد میرزا صورت می‌گرفت. نکته‌ای که در این مورد وجود دارد این است که در بازگشت شاه، توطئه‌گران در تهران علیه قرارداد رویترز آشوبی را به پا کردند که به نظر من، برخلاف انچه گفته شده یکی از دوره‌های محنت ایران است. من به عنوان کسی که در تاریخ دوران قاجار مطالعه می‌کنم، فارغ از تمام مسائل و با توجه به این که هیچ قراردادی نمی‌تواند یک طرفه باشد، از آن قرارداد طرفداری می‌کنم و یک توطئه‌ای بود که نگذاشت گام‌هایی را که ایران 20، 30 سال بعد برداشت در آن زمان بردارد. در آن زمان احساس شد که فرهاد میرزا در این آشوب دست داشته است و بار دیگر در مظان اتهام قرار گرفت.
جایگاه علمی، ادبی و فرهنگی فرهاد میرزا
قدیمی در ادامه در خصوص جایگاه علمی، ادبی و فرهنگی فرهاد میرزا سخن گفت و اظهار کرد: گفته‌اند که قاجارها 4 شاهزاده فاضل داشته‌اند؛ علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه، بهمن میرزا، نویسنده دربندنامه، فرهاد میرزا، و ابوالحسن میرزا شیخ الرئیس. اما باید به این تعداد چند نفر دیگر را هم اضافه کرد. محمود میرزا پسر فتحعلی شاه، نادر میرزا، جلال‌الدین میرزا نویسندۀ نامۀ خسروان و خیلی‌های دیگر. به هر حال فرهاد میرزا فرزند عباس میرزا بود و در تبریز تربیت یافته بود. عباس میرزا قصد داشت محمد میرزا را برای تحصیل به انگلستان بفرستد ولی این امر اتفاق نیفتاد. در نزد چنین پدری در آن فضا طبیعتا انتظار می‌رود که فرهاد میرزا هم یک شخصیت علمی و ادبی پیدا کند. بهترین منابعی که به این جنبه پرداخته‌اند مرحوم محمدعلی مدرس در ریحانة الادب و یحیی آرین‌پور در از صبا تا نیما است.
وی در ادامه اشاره‌ای هم به برخی آثار فرهاد میرزا کرد و گفت: یکی از آثاری که از او به یادگار مانده منشآت قائم مقام است که با یادداشت فاضلانه‌ای چاپ کرد. فرهاد میرزا در نگارش هم از قائم مقام تأثیر گرفته است. یک اثر دیگر هم سفرنامۀ فرهاد میرزا است. او در 1292 به حج رفت و در سفرنامۀ این حج برخلاف دیگران که شرح مسافرت‌شان را نوشته‌اند به هر جا رسیده وجه تسمیه آن منطقه را بررسی کرده و این نشان می‌دهد که مطالعات پیشینی دارد و کلمات جدیدی را که برمی‌خورد سعی می کند از دیدگاه فقه اللغة مورد بررسی قرار دهد. او آگاهی ارزندۀ اجتماعی و فرهنگی هم از شهرهایی که در مسیر از آنها عبور کرده به دست داده است.
وی از دیدار فرهاد میرزا با میرزا فتحعلی آخوندزاده و حمایت او از الفبای ابداعی آخوندزاده را نیز از موارد جالب توجه دانست و افزود: در هر صورت فرهاد میرزا شاهزاده‌ای بود دارای فضل و البته دارای اخلاق شاهزادگی، و در نقد رفتارها و شخصیت او هم فراوان سخن گفته‌اند.
وی در مورد کتاب نامه‌های فرهاد میرزا نیز گفت: این کتاب به اعتبار اسناد و نامه‌های نویافته آگاهی ارزنده و جدیدی دربارۀ فرهاد میرزا و دوران حکومت او در فارس و اوضاع سیاسی، فرهنگی، اجتماعی فارس و بوشهر و بنادر جنوبی ایران به ما می‌دهد و قطعا از این پس هر پژوهشگری بخواهد در ارتباط با فارس و بنادر جنوب ایران کار کند بی‌نیاز از این کتاب نخواهد بود. به کار بردن اصطلاحات خاص، موجزنویسی، گویا نوشتن از ویژگی‌های نگارشی فرهاد میرزا است که در این نامه‌ها هم دیده می‌شود.
خواندن این اسناد دشوار بوده است / اهمیت اسناد برای شناخت تاریخ دوره‌های اخیر
در ادامه دکتر سوسن اصیلی سخن گفت و در ابتدا اظهار کرد: به دکتر عزیزی خسته نباشید می‌گوییم چون خواندن این اسناد سخت است زحمت زیادی دارد و از آقای دکتر ایرانی هم تشکر می‌کنیم که انتشار اسناد را در هم در مجموعه انتشارات خود گنجانده‌اند. ما می‌دانیم که چقدر خلأ داریم در زمینۀ اسناد و شناسایی و معرفی آنها و هر چه اسناد منتشر شوند برای روشن شدن زوایای تاریک تاریخ به خصوص دوره‌های اخیر اهمیت دارد.
وی با اشاره به دو بعد شخصیت فرهاد میرزا، یکی سیاستمدار و دیگری عالم و فاضل، در ادامه دربارۀ بعد دوم شخصیت او سخن گفت و اظهار کرد: فرهاد میرزا در نگارش نثر بسیار قوی‌ای داشته و صنایع ادبی را به خوبی می‌شناخته است. نثر مرسل را رعایت می‌کند و عبارات عربی و اشعار مختلف در منشآتش و دیگر نوشته‌های او بسیار استفاده شده است.
وسعت دانش فرهاد میرزا
وی با بیان این که فرهاد میرزا یک رساله نثر سره دارد که حدود 20 سالگی و در اردوگاه جنگ آن را نوشته است، اظهار کرد: خیلی جالب است که در این سن و این شرایط این رساله را به نگارش در آورده است.
وی ادامه داد: فرهاد میرزا صناعات تنجیم و طب قدیم را می‌شناخته و در منشآت خیلی از آنها استفاده کرده است. در منشآت حکایتی دارد بدون به کار بردن حرف الف. همچنین حکایتی نوشته که حرف باء ندارد. او جام جم را در جغرافیا نوشته، کتاب زنبیل را دارد که کشکول است. کنز الحساب را در شرح خلاصة الحساب شیخ بهایی نوشته است. او یک نصاب انگلیسی دارد که دکتر محقق آن را چاپ کرده و در آن لغت‌های انگلیسی را با ترجمه آنها به فارسی و عربی به شعر آورده و واقعا خواندنی است. این آثار وسعت دانش او را نشان می‌دهد. سفرنامه هم کتاب مهم دیگر اوست.
وی همچنین با بیان این که فرهاد میرزا کتابخانه ارزشمندی داشته است، در این خصوص اظهار کرد: کسانی که با نسخه‌های خطی سر و کار دارند دیده‌اند که کتاب‌هایی هست که یادداشت فرهاد میرزا روی آنها وجود دارد. بعد از فوت او بخشی از این کتابخانه پراکنده می‌شود و الان این کتاب‌ها را در کتابخانه‌های سراسر دنیا می‌شود پیدا کرد. نوه او محمود فرهاد معتمد سعی کرده تا جایی که می‌تواند این کتاب‌ها را جمع‌آوری کند و تعدادی از آنها را گردآوری کرده که مرحوم دانش‌پژوه در جلد سوم نشریۀ نسخه‌های خطی کتابخانۀ فرهاد معتمد را فهرست کرده است. در این مجموعه 217 نسخه معرفی شده است که از این تعداد 59 نسخه مربوط به فرهاد میرزا بوده است. این نسخه‌ها بعضی به دستور فرهاد میرزا کتابت شده و بعضی حواشی او را دارد. بعضی از آنها حواشی و تصحیح است و بعضی از آنها به خط خودش است. این کتاب‌ها و شرح و حاشیه‌های او هم نشان از اهل فضل بودن اوست.
وی در مورد شخصیت فرهاد میرزا نیز به یک جمله اشاره کرد و گفت: در مورد فرهاد میرزا این جمله برای من جالب بود که گفته‌اند حاکمی مقتدر، سنگدل و در عین حال ادیب و شاعر، دانشمند و دانش‌پرور و شاعرنواز بوده است.
وی همچنین در مورد حاجی محمدباقر اصفهانی که دریافت‌کنندۀ نامه‌ها بوده گفت: او فامیل فرهاد میرزا و بی‌نهایت مورد اعتماد او بوده است و لحن نامه‌ها هم حاکی از اعتماد و احترام او نسبت به حاجی محمدباقر است.
وی در ادامه با بیان این که بعضی خوانش‌های اسناد در این کتاب اشکال داشته است، به ذکر برخی از این موارد پرداخت و گفت: با دقت بیشتر و کمک گرفتن از دیگران می‌شد این نقیصه را رفع کرد. اما در عین حال کار خوبی که صورت گرفته این است که تصویر همه اسناد در کتاب آمده، هر چند تصاویر کیفیت چندان خوبی ندارد.
وی در ادامه به چند مورد جالب توجه در اسناد اشاره کرد؛ از جمله استفاده از اصطلاحات خارجی به کار رفته در آنها، معادل‌هایی که برای پول‌های خارجی ذکر شده است، و اطلاعاتی که از حوزۀ تجارت و کشتیرانی و اقتصاد در بوشهر وجود دارد.
وجوه اهمیت نامه‌های فرهاد میرزا
در ادامه گودرز رشتیانی، عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه تهران سخن گفت و ضمن تشکر از دکتر عزیزی و میراث مکتوب برای در دسترس قرار دادن این مجموعه اسناد، در ابتدا گفت: صحبت‌هایی که سخنرانان دربارۀ دانش و بینش فرهاد میرزا کردند برای من هم تازگی داشت و خیلی استفاده کردم.
وی در مورد اهمیت محتوای کتاب، گفت: محتوای کتاب برای شناخت بخش‌ها و زوایای تاریخ شاید کمتر شناخته شدۀ جنوب ایران، از منظر هم رخدادهای داخلی و هم روابط خارجی، در حوزه‌های مختلف اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، اطلاعات ناب و دست اولی را در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد.
وی وجه دوم اهمیت این کتاب را در نمایانگری جنبه‌هایی از بینش و اندیشه فرهاد میرزا دانست و گفت: از این نامه‌ها مشخص می‌شود که فرهاد میرزا واقعا سواد و اطلاعات بالایی داشته و به ویژه دایره گستردۀ واژگانی که از آنها استفاده می‌کند ـ بدون تکیه به دبیران و منشیان ـ حیرت‌آور است و مشخص است که چه تحصیلاتی را طی کرده است. سفرنامه‌ای که او نوشته هم واقعا جای کار دارد و الان یکی از دانشجویان دورۀ دکتری دانشگاه بامبرگ هم در پروژۀ دکتری خود دارد روی این سفرنامه کار می‌کند. این کتاب منبع خیلی مهمی است که شخصیت علمی فرهاد میرزا را به ما معرفی می کند.
وی وجه سومی نیز برای اهمیت نامه‌های فرهاد میرزا برشمرد و گفت: از لابلای این اسناد تا حد زیادی می توان به نحوۀ اداره و مدیریت فارس و بوشهر به عنوان یکی از ولایات ایران و نسبتی که با دولت مرکزی پیدا می‌کند، پی برد.
وی با بیان این که در هیچ کدام از این اسناد به طور مستقیم به این موضوع پرداخته نشده است، اظهار کرد: اما از لابلای این مکاتبات و گزارش هایی که ارسال و دستوراتی که صادر شده است می شود یک تصویر کلی را از این که دولت مرکزی چه نسبتی با دولت محلی دارد، به خوبی دید.
وی ادامه داد: برخلاف ادعاهایی که در دهه های اخیر مطرح شده که شاید ایران به صورت ممالک محروسه اداره می شده است، این اسناد به خوبی نشان می دهد که دولت مرکزی اتفاقا ادارۀ ایالت فارس و بوشهر و بنادر را کاملا واگذار نکرده، بلکه یک ناظر خیلی فعال و قوی است. اختیارات خیلی خوبی به فرهاد میرزا و حاکم بوشهر و سایر کارگزاران محلی واگذار شده است اما معلوم است که دولت خیلی از نزدیک دارد رصد می کند. در واقع این اسناد، آن چارچوب و تئوری را که می‌گوید ایران تا دورۀ پهلوی اول به صورت جزیره‌ای در حال اداره شدن بوده، به خوبی به چالش می کشد و نشان می دهد که دولت مرکزی حضور خیلی فعالی دارد و تقریبا همه امورات مهم دارد با مرکز هماهنگ می شود.
اهمیت نامه های فرهاد میرزا برای تاریخ محلی
وی همچنین در خصوص اهمیت این نامه ها برای تاریخ محلی گفت: با خواندن این اسناد یک درک بافتاری از تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی هم به دست می آید که برای محققینی که در حوزه تاریخ محلی، یا به قول دکتر صفت‌گل شهرنامه‌نویسی، فعالیت می کنند، فراهم می کند و بخشی از روایت‌های مسلط را به چالش می کشد.
وی در ادامه به دشواری خواندن اسناد که با خط شکسته نستعلیق نوشته شده اشاره کرد و ضمن ارائۀ توضیحاتی و طرح اشکالاتی در مورد شیوۀ بازنویسی اسناد، دربارۀ چارچوب به کار گرفته شده در کتاب گفت: چارچوب و استانداردی که برای خوانش اسناد مورد استفاده قرار گرفته همان استانداردی است که آقای شیخ الحکمایی در دانشنامه معماری پیشنهاد کردند که این هم مزیتی است و البته همچنان باید گام‌های دیگری هم در این زمینه برداشته شود.
وی در پایان گفت: این که اسناد در کتاب آمده هم یک ویژگی خوب است اما اگر تصویر هر سند در کنار متن چاپی می‌آمد امکان مقایسه و تطبیق را بهتر فراهم می کرد.
هزاران سند از فرهاد میرزا در فارس موجود است
در بخش بعدی فیلم سخنان دکتر هیبت‌الله مالکی پخش شد که در ابتدا شعری در تمجید مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب خواند؛ به عبارات زیر:
به نام خردبخش جان‌بخش پاک / که بخشید جان و خرد را به خاک
درودی سزاوار شایستگان / به میراث مکتوب، این سازمان
فرستم و گویم، پژوهشگران / شما را ستایند در این زمان
ز هر گوشه‌ای نسخه‌های کهن / بجستید از بهر نام وطن
که جاوار نیکان و دانش‌وران / شود اندرین سازمان جاودان
خردمند مردم به ایران زمین / بر این انجمن می‌کنند آفرین
وی در ادامه ضمن تشکر از دکتر عزیزی برای خوانش و بازنویسی نامه‌های فرهاد میرزا گفت: آنچه اکنون چاپ شده یک صدم نامه‌های فرهاد میرزا است و هزاران سند از ایشان در فارس در آرشیوهای مختلف موجود است که هنوز گردآوری و شناسایی نشده است. آفرین بر آقای حشمت‌الله عزیزی که تندنویسی‌های این شاهزاده را خوانده است.
اهمیت دوران حکومت فرهاد میرزا در فارس
وی با بیان این که فرهاد میرزا دو بار به حکومت فارس منصوب شده و در هر دو بار اوضاع فارس نابسامان بوده است، اظهار کرد: فارس در آن دوره دروازۀ بازرگانی و تجاری ایران بوده است و وقتی راه‌های فارس ناامن می‌شد، تجارت و بازرگانی از کار می‌افتاد.
وی ادامه داد: اوضاع فارس در آن دوره را می‌توانیم در کتاب خاطرات و اسناد حسینقلی‌خان نظام السلطنه مافی، حاکم مالیاتی فارس در همان زمان، که تا آن زمان هم رابطۀ خوبی با فرهاد میرزا نداشته، ببینیم. حاکم فارس در آن دوره معتمد الملک داماد شاه و شوهر چهارم عزت الدوله و برادر میرزا حسین خان سپهسالار بوده است. او در کار مرد بسیار سستی بوده و ابوالحسن خان مشیرالملک از این سستی بهره برده و تمام کارها را به دست گرفته است. مشیرالملک مصداق بارز این بیت است که می‌گوید «هر که را بینی تو بر گرد وزیر داخله / در قفا دزدند و در ظاهر رفیق قافله». او با دزدان و رهزنان کنار می‌آمده است.
وی در ادامه ضمن قرائت جملاتی از گزارش‌ها از اوضاع نابسامان آن زمان فارس و هرج و مرج حاکم بر آن گفت: سپهسالار که این اوضاع را دید به این نتیجه رسید که چاره‌ای ندارد که از فرهاد میرزا که از قبل با هم خصومت و دشمنی هم دارند بخواهد که به فارس برود و اوضاع را بسامان و امنیت را فراهم کند. بنا به آنچه نقل شده او به فرهاد میرزا می‌گوید «هر چند دانم دشمنی جای تو در دل داده‌ام / مهمان صاحب‌خانه‌کُش در خانه منزل داده‌ام» و از شاه حکم فرمانفرمایی او را می‌گیرد.
وی گفت: شش ماه از ریاست فرهاد میرزا که سپری می شود فارس به قدری امن می شود که دستور می دهد یک پیرزن یهودی، با دو جوال پر از طلا بر مرکب، در تمام راه‌هایی که راهزنان فعال بوده‌اند برود و هیچ کس متعرض آن پیرزن نمی‌شود.
وی با اشاره به یکی دیگر از اقدامات فرهاد میرزا گفت: یکی از اقدامات جالب او این بوده که غلط های املایی نامه‌هایی را که از علما دریافت می‌کرده، مشخص می‌کرده و برای آنها می‌فرستاده و آنها را ملزم می‌کرده که به تعداد غلط‌ها کتاب به دایرۀ حکومتی اهدا کنند و از این طریق پس از حدود 6 سال حکومتش در فارس 5 هزار جلد کتاب نسخه خطی یا چاپ سنگی، فراهم می‌آید که به کتابخانۀ شهر وقف می‌شود.
وی در پایان گفت: او علما و دانش‌وران را به گرد خود جمع می‌کرده و در هفته چهار روز به داوری می‌نشسته است. همچنین کتاب های زیادی هم از ایشان به جا مانده. ایشان به عربی، انگلیسی و فرانسه تسلط داشته است. کتاب در باب مصائب اهل بیت نوشته است. فرهنگ لغت نوشته است و سفرنامه او هم بسیار دقیق و علمی است.
استقبال محافل علمی و مردمی استان بوشهر از کتاب نامه‌های فرهاد میرزا
در بخش بعدی علیرضا خلیفه‌زاده، مدیر نشست و پژوهشگر حوزۀ خلیج فارس سخن گفت و در ابتدا نامه های فرهاد میرزا را کتابی ارزشمند توصیف کرد که در محافل علمی و مردمی استان بوشهر با استقبال خیلی خوبی روبه رو شده است.
وی گفت: این کتاب نکات خواندنی و تاریخی پراهمیت اجتماعی و اقتصادی و جغرافیایی فراوان دارد که بر جاذبه آن افزوده است. بی شک محققان حوزۀ مطالعات خلیج فارس هم در هر کجای ایران باشند به محتوای اسناد این کتاب به عنوان گنجینه‌ای نویافته نظر خواهند انداخت.
وی در ادامه گفت: تا کنون از تقسیمات جغرافیایی در ایالت فارس در دوره ناصرالدین‌شاه کتاب هایی مانند آثار جعفری و نزهت الاخبار، هر دو از خورموجی، و فارسنامه ناصری از میرزا حسن فسایی را دیده‌ایم و انبوهی از حوادث و اتفاقات مناطق مختلف فارس را نیز در کتاب وقایع اتفاقیه می‌توان دید. بندر بوشهر و مضافاتش هم شامل بندر دیلم، بلوک حیات‌داود (بندرریگ، جزیره خارگ)، بلوک رودحله، بلوک شبانکاره، بلوک زیراه، برازجان، تتگستان و اهرم و قباکلکی، دشتی و … بوده است؛ که تقریبا با همین استان امروزی بوشهر منطبق بوده، منهای بلوک لیراوی و برخی دیگر از مناطق در جنوب استان. در این نامه‌ها نیز می‌توان شواهدی در این خصوص دید.
وی در ادامه دربارۀ کتاب «نامه‌های فرهادمیرزا معتمدالدوله (حاکم فارس) به حاجی محمدباقرخان اصفهانی (حاکم بوشهر) گفت: این کتاب حاوی ۸۴ سند ارزشمند است که ارتباطات دیوانی و اداری فارس و نحوه تعامل حاکم فارس با حکمران بوشهر و حکام مناطق و کلانتران و ضابط ها را نشان می‌دهد، همچنین ارتباط مردم فارس با حاکم را می توان در آن دید. حتی گاه در خلال این نامه‌ها ما با ارتباط حکام محلی بلوکها با دربار قاجار آشنا می‌شویم مانند عریضه خانعلی خان حیات‌داودی در اعتراض به واگذاری بلوک حیات‌داود و بندرریگ و خارگ و زیراه به دو خان همسایه؛ که به نحوی شکایت از رفتار احتشام الدوله فرزند فرهاد میرزا نیز میباشد که توسط میرزا اسماعیل مستوفی الممالک مشهور به آقا پی‌گیری شده است.
وی افزود: این اسناد نشان می‌دهد تعیین مرز دو بلوک مجاور و حتی احداث قلعه با کسب اجازه از حاکم فارس بوده است؛ مانند تعیین مرز دو بلوک انگالی و شبانکاره. این کتاب و این اسناد ارزشمند دیوانی به نحوی گوشه‌ای مهم از مناسبات حاکم ایالت با حاکم های دولتی و خوانین موروثی مناطق مختلف فارس را نشان می‌دهد.
به گفتۀ خلیفه‌زاده از دیگر اموری که این نامه‌ها حاکی از آن هستند می‌توان به این موارد اشاره کرد: تعیین حقوق برای کلانتران یا حکام محلی بلوکها از سوی حاکم فارس، افزایش دخالت انگلیس در بنادر، ارجاع برخی موارد به بالیوز انگلیس، حضور کنسول یا بالیوز هلند و کنسول یا شهبندری عثمانی و کارگزاری امور خارجه در بوشهر، نظارت گمرک‌های بوشهر، بندرریگ و بندر دیلم بر میزان صادرات گندم به طوری که مردم نواحی ساحلی خلیج فارس دچار تنگ دستی نشوند، نظارت حاکم بوشهر و حاکم فارس بر امور حسبه (طلاق، قتل و …)، نظارت حاکم بر امور انتظامی و نظامی، چگونگی برخورد با صنایع جدید (به طور مثال در ماجرای وارد کردن چرخ گندم بیزی / گندم پزی توسط شرکت گری پال به بوشهر و بندرریگ و واکنش منفی و بهانه‌تراشی حاکم بوشهر و فرمانفرمای فارس به جای استقبال از این وسیله صنعتی).
خلیفه‌زاده گفت: من به عنوان فرزند کوچکی از خلیج فارس و از طرف مردم بوشهر از دکتر حشمت‌اله عزیزی تشکر فراوان دارم بابت احیای این اثر و زنده کردن بخشی دیگر از تاریخ نواحی ساحلی خلیج فارس که به نحوی منطبق با استان بوشهر میباشد. مصحح محترم به مرارتهایی که برای بازخوانی این اسناد کشیده در مقدمه اشاره کرده است و اگر انتقادی یا نقدی شود قطعا از بزرگی و سترگی و اهمیت این اثر ارزشمند نمی‌کاهد. وی در ادامه برخی نکات و اشکالات در خوانش اسناد را بیان کرد.
اطلاعات اندکی دربارۀ شیوۀ ادارۀ بندر بوشهر در دورل اول قاجاریه وجود دارد
در ادامه حشمت‌الله عزیزی با اشاره به شروع توجهش به موضوع بنادر جنوب و بوشهر از زمان رساله دکتری، گفت: من در آن زمان حدود 4 تا 5 هزار سند را در حوزۀ بوشهر و خلیج فارس مطالعه کردم و یکی از ارزشمندترین مواردی را که در مطالعاتم به آن برخوردم کتابچۀ نامه‌های فرهاد میرزا بود.
وی سپس به ارائۀ توضیحاتی در خصوص شیوه‌های بازخوانی و بازنویسی اسناد و نیز برخی مراحل انجام کار، برخی اشکالات مطرح شده و مشورت‌های دریافتی در بازخوانی اسناد پرداخت و گفت: اغلب این اسناد دارای خطوط پیچیده و دشواری هستند که بازخوانی و بازنویسی آنها نیاز به مهارت دارد.
وی همچنین در مورد اهمیت محتوای نامه‌ها گفت: اهمیت این اسناد به این خاطر است که مربوط به یکی از مناطق سرحدی ایران در جنوب و سواحل خلیج فارس یعنی بندر بوشهر است. بندر بوشهر به عنوان مهمترین بندر ایران در دورۀ قاجاریه در خلیج فارس از اهمیت سوق‌الجیشی فراوانی برخوردار بوده است. همچنین در منابع و متون تاریخی مربوط به دورۀ اول حکمرانی قاجاریه و تا قبل از انقلاب مشروطه اطلاعات اندکی دربارۀ شیوۀ ادارۀ بندر بوشهر وجود دارد، بنابراین این اسناد می‌تواند حائز اهمیت ویژه‌ای باشد.
وی افزود: مطالعه این اسناد می‌تواند اطلاعات ارزشمندی را در زمینه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در حوزۀ بنادر و جزایر جنوب به‌خصوص بندر بوشهر در اختیار پژوهشگران و علاقه‌مندان قرار دهد؛ به خصوص که دو شخصیت مهمی که نویسنده و دریافت‌کنندۀ نامه‌ها هستند هر دو از شخصیت‌های برجستۀ سیاسی و فرهنگی این دوره هستند.
در ادامه نشست نیز دکتر منصور صفت‌گل، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، خانم دکتر واتابه، آقای دکتر آبه، و خانم دکتر تاکه‌گی، ایرانشناسان ژاپنی، و مهندس سید حسین رضوی از حاضران در نشست نکاتی مطرح کردند.
گفتنی است کتاب «نامه‌های فرهاد میرزا معتمدالدوله (حاکم فارس) به حاجی محمدباقر خان اصفهانی (حاکم بوشهر)» بازخوانی کتابچه‌ای شامل ۸۴ نامه (دستخط) از فرهاد میرزا معتمدالدوله والی فارس به حاجی محمدباقر خان اصفهانی حاکم بندر بوشهر در فاصلۀ سال‌های ۱۲۹۶-۱۲۹۴ق است. این کتاب با تحقیق و بازخوانی حشمت‌الله عزیزی از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب چاپ و منتشر شده است.
علاقه‌مندان برای خرید این کتاب می‌توانند از طریق شماره تلفن ۰۲۱۶۶۴۹۰۶۱۲ داخلی ۱۰۵ با دفتر فروش مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب تماس حاصل کرده و یا به وبگاه فروش mirasmaktoob.net مراجعه کنند.