میراث مکتوب – نشست رونمایی از کتاب «امیرکبیر و ناصرالدین شاه» نوشتۀ سیدعلی آل‌داود، نویسندۀ کتاب، دکتر سیدصادق سجادی، تاریخ‌نگار و معاون پژوهشی مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی و علی بهرامیان، پژوهشگر تاریخ روز شنبه یکم اسفندماه در سرای اهل قلم مؤسسۀ خانۀ کتاب برگزار شد.
دبیری این نشست بر عهدۀ بهرامیان بود، همچنین با وجود اعلام قبلی، سید جواد طباطبایی، پژوهشگر تاریخ، سیاست و فلسفه به دلیل کسالت در این نشست حضور نداشت.
نامه‌های دولتمردان روش‌‌کننده نقاط تاریک تاریخ
سید صادق سجادی گفت: پس از آن‌که دوران بسیار بی‌کفایت میرزا آقاخان آغاسی و محمدشاه به پایان رسید وضعیت ایران به ویژه در آنچه به شاه جوان و صدراعظم، میرزا تقی‌خان امیرکبیر به ارث رسید در واقع کشوری نابسامان بود که بخشی از آن را دولت فخیمۀ انگلیس به بهانۀ کشور افغانستان از ایران جدا کرده و بخش بزرگ دیگر آن از سوی دولت تزاری روس تصرف شده بود. از طرفی سواحل جنوبی خلیج فارس نیز مورد تهدید انگلستان قرار داشت. در چنین فضایی زمانی که میرزا تقی‌خان به صدارت رسید، برای رتق و فتق امور و به‌سامان کردن این نابسامانی‌ها ناچار بود که قسمت مهمی از دوران صدارت عُظمی را با نمایندگان دوَل بیگانه، امرای ولایات و حکام و کارگزاران دولتی نامه‌نگاری کند.
وی افزود: همان‌طور که آل‌داود حدس می‌زند نامه‌هایی که از امیر وجود دارد و قسمتی از آن از بین رفته، باید بیش از چندین هزار نامه باشد. در این اثر بخشی از این نامه‌ها که به اشکال مختلف پیدا شد، منعکس شده است. اهمیت این نامه‌ها از چند منظر است اگرچه متأسفانه امروزه از نامه‌ها، فرامین و منشأت دولتمردان بزرگ ایران چیزی در دست نداریم که اگر داشتیم نقاط تاریک متعددی که در تاریخ ایران عصر اسلامی وجود دارد، روشن می‌شد.
این تاریخ‌نگار ادامه داد: به ندرت از دیوانسالاران، وزراء و حکام از دوره‌های گذشته نامه‌هایی در دست داریم؛ برای مثال اگر از رشیدالدین فضل‌الله مطالبی به عنوان نامه در دست است نامه‌های غیرسیاسی است که به فرزندش در شبه قاره هند نوشته و اهداف مختلفی را دنبال کرده و کمتر از نامۀ سیاسی حرفی به میان آمده است، اما خوشبختانه دربارۀ یکی از بزرگترین رجال معاصر ایران نامه‌های نسبتاً متعددی داریم که آل‌داود آن را منتشر کرده که این نامه‌ها می‌تواند برای تحقیقات تاریخی در یکی از پرمخاطره‌ترین ادوار تاریخ ایران به کار مورخان بیاید که متاسفانه چندان مورد استفاده واقع نشده است.
سجادی اظهار کرد: مورخان محدود دوره قاجار نیز به جزئیات این نامه‌ها توجه نکرده و بیشتر متعرض کلیات شدند. برای محققانی که امروزه در این دورۀ مهم کار می‌کنند این نامه‌ها باید یکی از اصلی‌ترین منابع آنها باشد زیرا آنها سرشار از اطلاعات ارزشمند از سیاست خارجی، اداری و امور داخلی کشور است.
وی بیان کرد: همان‌طور که گفته شد قسمت مهمی از نامه‌های کتاب بدون تاریخ است که این مشکل، کار را هم بر مصحح اثر و هم بر محققی که آن را مطالعه می‌کند، دشوار کرده است، زیرا به دشواری می‌توان بر اساس سیاق کلام و مفهوم مندرج در نامه‌ها تشخیص داد که کدام مؤخر و کدام متقدم است؟ اما تعدادی از نامه‌ها به ویژه نامه‌های ناصرالدین‌شاه به امیر و برخی نامه‌های امیر به شاه و دولتمردان دیگر تاریخ دارد که این قسمت نیز تأخر و تقدمش منطقی نیست که باید آنها را هم به لحاظ موضوع و هم تاریخ جابه‌جا و منظم کرد.
تلاش‌های امیرکبیر را تنها به زمان صدراتش محدود نکنید
بهرامیان در بخش دیگری از این نشست گفت: کتاب آل‌داود به اهمیت جایگاه امیرکبیر در تاریخ معاصر ایران اشاره و به اهمیت و کشف اسناد تکیه دارد. لازم است گفته شود که برخی شخصیت‌های تاریخ معاصر اگرچه به اندازۀ کافی شهرت دارند و دربارۀ آنها کتاب نوشته شده و در برخی موارد تألیفات متعددی به آنها اختصاص دارد اما همچنان دربارۀ آنها هم از حیث کشف اسناد و تحلیل به دست آمده جای کار وجود دارد.
وی افزود: البته دربارۀ میرزاتقی‌خان چند کتاب تحقیقی خوب نوشته شده و برای ما کمابیش شخصیت وی به عنوان یکی از دولتمردان بزرگ ایران در دویست سال اخیرا شناخته شده است اما با این همه، موضوع این است که هنوز این شخصیت و رویکرد وی در تاریخ ایران جای تحقیق و برسی مداقه (دقت و باریک‌بینی) دارد. باید این صدراعظم عصر ناصری را یکی از نخستین کارگزاران ایران تلقی کرد که بسیار زود متوجه شد که جهان وارد مناسبات جدیدی شده و ادامه حکمرانی به شیوه سابق دیگر ممکن نیست.
امیرکبیر از کسانی بود که تلاش کرد تا ایران از ممالک متمدن عقب نماند؛ البته نباید تلاش‌های وی را تنها به زمان صدراتش محدود کرد زیرا وی پیش از رسیدن به صدارت خدمات شایانی به ایران کرده بود که باید به همت و عزم وی در تعیین سرحدات ایران با عثمانی اشاره کرد که در این زمینه رنج بسیار دید. این حضور امیر یکی از کارزارهای دیپلماتیک ایران به شمار می‌آید که کار درخشان وی در این زمینه مایه افتخار است.
بهرامیان افزود: در دورۀ صدرات امیر نقش وی در زمینه‌های مختلف صنعت‌گری و دولتمداری بررسی شده اما بخشی که به گمانم بسیار قابل تحقیق است نقش وی در سرکوب جنبش (اگر بتوان نام آن را جنبش گذاشت) بابیه در زمان ناصری است که شجاعت بسیار بزرگی بود و اگر این شجاعت امیر در برابر این شورشگران نبود امکان داشت اقدامات آنها ایران را پاره پاره کند وموجب ضررهای هنگفت به کشور شود.
وی ادامه داد: اگر ایستادگی امیر نبود با توجه به مطامعی که دولت‌های استعماری دربارۀ ایران داشتند، معلوم نبود کار به کجا می‌کشید. متاسفانه در سال‌های اخیر پژوهش در این باره اندک شده و بابی‌ها با استفاده از کوتاهی محققان ما در کتاب‌ها و تحقیقاتی که در این زمینه انجام دادند کنایه‌هایی به امیر می‌زنند و حتی کار را به جایی رساندند که قدری خود را با جنبش‌های مدرن تطبیق می‌دهند و به این ترتیب جنبش بابیه را یک جنبش مدرن تلقی می‌کنند؛ در حالی که اصلا این‌طور نیست.
امیرکبیر قهرمان تودۀ مردم عصر ناصری است
آل‌داود در توضیح مطالب گنجانده شده در کتاب گفت: این اثر حاصل تلفیق دو کتابی است که بنده قبلاً تألیف و منتشر کردم. در بخشی از جلد نخست از کتابی با دستمایه تاریخی داستانی استفاده شده که این داستان‌های تاریخی گردآوری شیخ‌المشایخ امیرمعزی است که وی در اواخر دورۀ احمدشاه، رئیس کتابخانۀ سلطنتی بود و چون شخصاً به امیرکبیر علاقه داشت، براساس این علاقه بر آن شد تا داستان‌هایی را که درباره امیر در میان مردم رواج داشت جمع‌آوری کند. این داستان‌ها حاکی از این است که مردم شخصیت نجات‌دهندۀ خود را در وجود کسی ترسیم می‌کردند که در آن زمان امیرکبیر بوده است.
وی افزود: برخی از این داستان‌ها شاید واقعیت تاریخی نداشته باشد یا موضوع کوچکی بوده که در ذهن تودۀ مردم ساخته شده و به شکل یک داستان در لوای امیر درآمده است اما قطعاً تعداد بسیاری از این داستان‌ها واقعیت تاریخ دارد، زیرا در برخی از منابع دیگر از جمله داستان سماورساز اصفهانی که بسیار معروف است زنده‌یاد ابوالحسن فروغی نیز درباره آن مقاله‌ای نوشته است. به هر حال شیخ‌المشایخ که نزدیک به عصر امیرکبیر زندگی کرده، کار بزرگی در گردآوری این روایت‌ها انجام داده است از طرفی دایی وی که در دستگاه امیرکبیر کار می‌کرده منبع بسیاری از این داستان‌ها بوده است. شیخ‌المشایخ این داستان‌ها را در رساله‌ای به نام «نوادر‌الامیر» به ثبت رسانیده است.
چرا به اسناد مربوط به امیرکبیر در کاخ گلستان دسترسی نداریم؟
آل‌داود در پاسخ به پرسشی درباره دلیل دسترسی نداشتن به اسناد مربوط به صدارت امیرکبیر گفت: این پرسش را باید روسای سازمان آرشیو ملی و کاخ گلستان پاسخ دهند. حقیقت این است که آنها به پاسخ‌های محققان جواب درستی نمی‌دهند. بنده سال‌هاست به شیوه‌های گوناگون از مسئولان کاخ گلستان خواستم که اجازه دهند اسناد مربوط به امیرکبیر را استنساخ کنم یا از آنها عکسی در اختیار بگذارند اما آنها در مقابل این همه سماجت و اصرار وعده‌هایی دادند که گاهی زیر آن وعده زدند و گاه گفت‌وگوهایی کردند.
وی ادامه داد: با این همه هنوز موفق به دسترسی به این اسناد نشدیم و گاهی نیز به کل منکر وجود اسناد امیرکبیر شده‌اند. این در حالی است که بر اساس مصوبه‌ای که در سال 1363 شمسی در روزنامه‌ها منتشر شد که همه اسناد موجود در کاخ گلستان باید به سازمان اسناد ملی منتقل شود، بر همین اصل بخش زیادی از همین آلبوم‌ها که بسیار مهم هستند به سازمان منتقل شد اما بعداً مناقشه‌ای میان سازمان اسناد و کاخ گلستان ایجاد شد و کار به مقامات بالا رسید و مسئولان کاخ گلستان خواهان بازگشت اسناد شدند. از آن طرف مسئولان آرشیو ملی خواهان انتقال مابقی اسناد کاخ به آرشیو بودند.
آل‌داود افزود: به این ترتیب بنده آنچه از اسناد که در آرشیو ملی متعلق به امیر بود همه را بررسی کردم و مطالب لازم را استخراج کردم. به‌جز چند آلبوم که اجازه دسترسی به آنها را ندادند اما تا به حال به اسناد کاخ گلستان دسترسی پیدا نکردیم و تا کنون فهرستی نیز از آن منتشر نشده است. در پی اصرار و پافشاری برای رؤیت این اسناد مسئولان مرتب پاسخ دادند که در حال پیگیری و فهرست‌برداری هستیم اما هنوز از این همه پیگیری موفقیتی به دست نیاوردیم.
این سندپژوه اظهار کرد: زمانی که در سازمان آرشیو ملی در جستجوی اسناد موجود درباره امیرکبیر بودم به دو آلبوم مفصل از اسنادی درباره مبارزه وی با بابیه برخوردم. متوجه شدم وقتی که سران بابیه به دستور ناصرالدین‌شاه و امیرکبیر دستگیر شدند، دستور داده شد اسنادی که از خانه سران این فرقه به دست آمده هیچ‌کدام از بین نرود، اگرچه نمی‌دانم این کار بزرگ به دستور امیر بوده یا شاه؟
وی افزود: در رساله‌هایی که از بابیه در سازمان اسناد موجود است عقاید اولیه این فرقه منعکس شده که نشان می‌دهد عقاید واقعی آنها چه بوده و به چه دلیل قیام کردند و در برابر حکومت ایستادند. بنابراین من این اسناد را دیدم، اسنادی که برای بررسی نقش امیرکبیر در مبارزه با فرقه بابیه بسیار حائز اهمیت هستند.
در پایان این نشست از کتاب «امیرکبیر و ناصرالدین‌شاه» رونمایی شد.
گزارش تصویری این نشست را اینجا ببینید.