میراث مکتوب- پژوهشگران و روزنامه‌نگاران برای سخن گفتن و قلم زدن درباره شناخت تحولات تاریخی دیرینه ایران تا به امروز نیاز به چه شرایط و امكاناتی دارند؟ در پاسخ به این سؤال می‌توان گفت علاوه بر مشاهدات و تجربه‌های میدانی، پژوهشگران و روزنامه‌نگاران باید بتوانند با اتكا به میلیون‌ها داده و اسناد تاریخی، در گام دوم و در میان‌مدت به مرحله شناخت درك و فهم مسائل روز رسیده تا در گام سوم و در بلندمدت بتوانند فقط با یك گام بیشتر برداشتن، فردای نزدیك و دور كشور را مشاهده و بررسی كرده و برای اهداف بلندمدت آن حداقل در حرفه تخصصی خود برنامه‌ریزی كنند. برای این منظور، برای هر شخصیت پژوهشگر و روزنامه‌نگاری، به‌ویژه در حوزه‌های تخصصی، این نیاز ضروری وجود دارد تا به منابع اسنادی و پژوهشی كه جزو نیازهای حیاتی او محسوب می‌شوند، بدون هیچ مانع و كارشكنی دسترسی داشته باشند. در همین راستا می‌توان گفت؛ این منابع‌حیاتی شامل كتاب‌ها به ویژه كتاب‌های تخصصی، ترجمه‌ها، سفرنامه‌های خارجی و ایرانی، آرشیو روزنامه‌ها و مجلات، اسناد صوتی و تصویری، عكس و آثار ملی در موزه‌ها و… هستند كه در ایران، دسترسی به این منابع از طریق امكانات دولتی كه موظف به جمع‌آوری، حفظ و نگهداری از این مجموعه اسناد نفیس و ماندگار هستند، امكان‌پذیر است. خوشبختانه «كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی» كه بیش از یكصد سال قدمت دارد، چندین سال است كه بهره بردن از امكانات حاضر را برای استفاده دانشجویان، پژوهشگران و روزنامه‌نگاران كشور امكان‌پذیر كرده است. بر همین اساس، روزنامه اعتماد در نخستین شماره از ستون «تاریخ اسناد مجلس و دیپلماسی» كه از امروز و به صورت یك روز در هفته راه‌اندازی می‌شود، ابتدا با پرداختن به تاریخچه‌‌ای از تاسیس نخستین كتابخانه رسمی و دولتی مجلس شورای ملی ایران كه برگرفته از بولتن خبری روابط عمومی و امور بین‌الملل مجلس در سال ۱۳۹۸ است، در ادامه به دو برگ از اسناد وزارت خارجه و چگونگی این روابط فرهنگی بین ایران و مصر می‌پردازد تا خود دریچه‌ای باشد به روی سلسله گزارش‌هایی كه از امروز به صورت یك روز در هفته، در همین ستون منتشر می‌شود.
تاریخچه نخستین كتابخانه دولتی مجلس شورای ملی در سال ۱۳۰۴
نخستین جوانه شكل‌گیری كتابخانه مجلس هنگامی سر برآورد كه نخستین رییس مجلس، مرتضی قلی‌خان هدایت (صنیع‌الدوله)، در سال ۱۲۸۵ه.ش (۱۳۲۴ ق – ۱۹۰۶م) دستور خرید چند جلد كتاب حقوقی را صادر كرد؛ اما تاسیس رسمی كتابخانه به دوره نخست مجلس شورای ملی برمی‌گردد. هدف بنیادین از راه‌اندازی این مركز، حمایت فكری و علمی از نمایندگان مجلس بود كه از ضرورت‌های اساسی تشكیل حكومت جدید به شمار می‌آمد. البته با همه عزمی كه برای انجام این كار وجود داشت، به دلیل مشكلات ناشی از تغییرات اساسی در سیستم حكومتی و مشغله‌های فراوان نمایندگان، این كار چندان میسر نشد. تا اینكه در دوره دوم مجلس شورای ملی، نمایندگان مجلس گامی اساسی و قانونی را در این باره برداشتند. بر این اساس، در ماده ۱۳۵ نظامنامه داخلی (آیین‌نامه داخلی) مجلس شورای ملی، مصوب ۱۷ دی۱۲۸۷، از «دایره كتابخانه» به عنوان یكی از دوایر «شعبه اداری» مجلس شورای ملی نام برده شد. ذكر نام كتابخانه در این قانون، انگیزه مهمی برای تكمیل و توسعه آن فراهم آورد. فردی كه در تحقق این ماده بسیار كوشید، ارباب كیخسرو شاهرخ، نماینده زردشتیان در مجلس شورای ملی و رییس امور اداری و كارپردازی مجلس شورای ملی بود، اما به علت كثرت كارهای اداری، انجام وظایف نمایندگی و كمبود اعتبارات مالی، تكمیل و توسعه كتابخانه به تعویق افتاد. وی در سال ۱۲۹۱ه.ش (۱۳۳۰ق-۱۹۱۲م) برای تكمیل كتابخانه، ۲۰۲ جلد از كتاب‌های خطی و قدیمی میرزا ابوالحسن جلوه، فیلسوف و عارف ایرانی دوره ناصرالدین‌شاه را خرید. افزون براین، ۱۰۹۱ جلد از كتاب‌های اهدایی احتشام‌السلطنه محمود علامیر را دریافت و از این تاریخ به بعد، به معنای واقعی كلمه كتابخانه مجلس را راه‌اندازی كرد. كتاب‌های خریداری شده و اهدایی، در دو اتاق‌كوچك و داخل چند قفسه چوبی در قسمت حوضخانه عمارت قدیمی و زیبای مجلس شورای ملی (كاخ بهارستان) چیده و نگهداری می‌شد. این كتابخانه كوچك، همواره محل مراجعه و استفاده نمایندگان بود. در آغاز، بنا بود كتابخانه در همان محل حوضخانه و به صورت رسمی افتتاح شود؛ اما این كار به دلیل موانع مختلف انجام نشد. ضمن آنكه رییس وقت مجلس شورای ملی، مرحوم حسین‌پیرنیا (موتمن‌الملك)، با افتتاح كتابخانه در آن فضای‌كوچك مخالفت ورزید؛ زیرا معتقد بود باید نخست محل مناسبی برای كتابخانه در نظر گرفته شود.
مجلس پس از چندی، در دوره پنجم تقنینیه، باغ بهارستان و عمارت‌های آن را خریداری كرد. همین، باعث شد كه تلاش‌ها و كوشش‌ها برای تاسیس ساختمان مستقل و رسمی‌كتابخانه، در سال ۱۳۰۲ به نتیجه برسد. بدین منظور، یكی از عمارت‌های باغ بهارستان، واقع در سمت شرقی مجلس، آماده‌سازی و تغییرات لازم در آن اعمال شد تا اینكه در زمستان همان سال، كتاب‌ها از كاخ بهارستان به ساختمان جدید انتقال یافت.
در آن هنگام مدیریت موقت كتابخانه برعهده عبدالحمید نقیب‌زاده مشایخ بود؛ اما پس از نزدیك به دو سال، زیر نظر یوسف اعتصامی‌آشتیانی (اعتصام‌الملك) از مدیران دانشمند و كاردان، قرار گرفت و در سال ۱۳۰۴ به عنوان اولین كتابخانه رسمی و دولتی بازگشایی شد.
مجلس و قوه مقننه از اركان اساسی نظام حكومتی ایران بوده و بیم انحلال و تعطیلی آن كمتر به نظر می‌رسید. به همین دلیل، صاحبان مجموعه‌ها برای محفوظ ماندن آثار و اسناد مكتوب خود، ترجیح می‌دادند كتاب‌های خود را به كتابخانه مجلس اهدا كنند. در نتیجه، كتابخانه مجلس در طول ۱۱۳سال گذشته، به كتابخانه‌ای معتبر در كشور تبدیل شد. خدمات این مركز مهم، منحصر به وظایف قانونگذاری نبوده و در اختیار همه پژوهشگران قرار گرفته است. رشد و توسعه كتابخانه مجلس و افزایش مجموعه‌ها، منابع و مخازن آن در سال‌های بعد، مدیران و مسوولان كتابخانه و مجلس را بر آن داشت كه به احداث ساختمانی متناسب با كاربری چندجانبه بیندیشند؛ ساختمانی‌كه بتواند حافظ حریم علمی و حرمت معنوی مجلس و پاسخگوی حجم منابع و مراجعان باشد. بدین ترتیب در ۱۷ بهمن ۱۳۴۱ ساختمانی كه در حال حاضر كتابخانه اصلی در آن قرار دارد، افتتاح شد. كتابخانه مجلس از دوران پهلوی تا انقلاب اسلامی بی‌وقفه فعالیت‌های خود را ادامه داد. با پیروزی انقلاب و پس از شش ماه توقف داوطلبانه، بار دیگر فعالیت خود را از سر گرفت.
در سال۱۳۶۲ كتابخانه مجلس سنای سابق با عنوان كتابخانه شماره۲، زیر نظر كتابخانه مجلس شورای اسلامی قرار گرفت. این مجموعه هم‌اكنون كتابخانه ایرانشناسی نام دارد. پنجم دی‌ماه ۱۳۷۵، اساسنامه جدید كتابخانه مجلس قانونی شد. از آن پس كتابخانه با عنوان «كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی» تحت نظارت هیات امنایی مركب از اعضای انتخابی و انتصابی و با ریاست عالی رییس مجلس روند توسعه و تحول خود را استمرار بخشید.
در حال حاضر كتابخانه مجلس شورای اسلامی در باغ بهارستان و در كنار عمارت‌های زیبا و قدیمی مجلس شورای ملی (كاخ بهارستان‌سابق و ساختمان مشروطه فعلی) و عمارت ملیجك (عزیزالسلطان) قرار دارد.
تاسیس كتابخانه ایرانشناسی سال ۱۳۲۸
در ادامه، تاریخچه تاسیس «كتابخانه ایرانشناسی – شماره۲» نیز به شرح زیراست: «این كتابخانه پس از تاسیس مجلس سنا در سال ۱۳۲۸ ه.ش (۱۹۴۹م) و انتخاب سیدحسن تقی‌زاده به عنوان اولین رییس آن و با یاری مرحوم دكتر زریاب خویی (اولین مدیر كتابخانه مجلس سنا) تاسیس شد. جهت تامین بودجه خرید منابع این كتابخانه، اولین اقدام، استفاده از جریمه‌های دیركرد سناتورها بود. پیش از انقلاب اسلامی ایران تنها سناتورها و تعدادی از استادان و شخصیت‌های برجسته می‌توانستند از آن استفاده كنند.
مجلس سنا از بدو تاسیس تا سال ۱۳۳۴ ساختمانی مخصوص به خود نداشت و جلسات آن در عمارت مجلس شورای ملی تشكیل می‌شد. كتابخانه مجلس سنا نیز در دو اتاق كوچك در عمارتی نزدیك به ساختمان مجلس شورای ملی به نام عمارت ملیجك (كلاه‌فرنگی) واقع در باغ بهارستان با مجموعه‌ای حدود۴۰۰ الی ۵۰۰ جلد كتاب شكل گرفت. در سال ۱۳۳۴ مجلس سنا به ساختمانی جدید منتقل شد و به‌تبع آن كتابخانه مجلس سنا نیز در تالاری دركنار هیات رییسه جای گرفت.
با پیروزی انقلاب اسلامی در سال۱۳۵۷، مجلس سنا منحل و مجلس شورای اسلامی كه در سال ۱۳۵۹ تاسیس شده بود، در همان ساختمان مجلس سنای سابق مستقر شد. در سال۱۳۶۲، كتابخانه مجلس سنای سابق كه اینك كتابخانه شماره۲ مجلس شورای اسلامی نام داشت به كاخ موزه نگارستان سابق كه ساختمانی جداگانه و بیرون از مجلس بود، منتقل شد و برای اولین‌بار در دسترس عموم مردم قرار گرفت. این كتابخانه در اوایل سال ۱۳۸۳ به عمارت زیبا و قدیمی مجلس شورای ملی سابق، معروف به ساختمان مشروطه، منتقل و در نهایت در تاریخ ۲۴ آبان ۱۳۸۳، مصادف با روز كتاب، كتابخوانی و كتابدار طی مراسمی در ساختمان قدیمی كتابخانه مجلس، واقع در باغ بهارستان نزدیك به ساختمان‌های مجلس شورای ملی سابق و ملیجك بازگشایی شد .
ارتباطات فرهنگی ایران و مصر در اسناد وزارت امور خارجه
اكنون با توجه به آنچه از امكانات و شرایط عمومی مجموعه كتابخانه مجلس شرح داده شد، در پایان این گزارش به دو برگ از اسناد وزارت امور خارجه در رابطه با روابط فرهنگی ایران و مصر پرداخته می‌شود كه از بُعد منطقه‌ای و بین‌المللی می‌تواند از اهمیت بسیار زیادی برخوردار باشد. متن این دو برگ سند به شرح زیر است:
«سفارت كبرای شاهنشاهی ایران – قاهره- 20/4/1338- وزارت امور خارجه: دبیرخانه جامعه دول عرب ضمن یادداشتی تقاضا كرده است كه نظر به تحكیم روابط فرهنگی بین كشورهای‌‌عربی و ایران جامعه دول عرب در نظر دارند هیاتی به ریاست آقای دكتر صلاح‌الدین المنجد رییس كتابخانه كتب خطی جامعه در نیمه دوم ماه آگوست به منظور عكسبرداری و تهیه میكروفیلم از كتاب‌های خطی عربی كه در كتابخانه‌های تهران و مشهد و تبریز و سایر شهرستان‌های ایران موجود است بآنكشور [به آن كشور] اعزام دارد و تقاضا كرده است برای هیات مزبور و انجام ماموریت آنها تسهیلات ممكنه فراهم شود، ضمنا اعلام كرده است كه دبیرخانه جامعه دول عرب حاضر است نمونه‌هایی از نسخه‌های خطی عكسبرداری شده موجود در كتابخانه جامعه را به كتابخانه‌های ایران تقدیم دارد – خواهشمند است در صورت موافقت با ورود نامبردگان و تسهیلاتی كه ممكن است برای انجام كار آنها معمول داشت و هر پاسخی كه باید داده شود این سفارت كبری [این سفارت كبرای] را مستحضر فرمایند تا به اطلاع دبیرخانه مزبور برسد. یك نسخه از انتشارات جامعه دول عرب تالیف آقای دكتر صلاح‌الدین المنجد به زبان فرانسه جهت مزید استحضار به پیوست ایفاد می‌شود. سفیر- جمشید قریب»
یازده ماه پس از این تاریخ، در سند دیگری در وزارت خارجه، نتیجه این روابط فرهنگی بین ایران و مصر مشاهده می‌شود كه متن آن بدین شرح است: «سفارت كبرای شاهنشاهی ایران – قاهره- ۱۷/۳/۱۳۳۹- وزارت امور خارجه- پس از بازگشت دكتر صلاح‌الدین المنجد رییس قسمت مخطوطات جامعه دول عرب از تهران روزنامه‌الاخبار در تاریخ ۱۳/۳/۳۹ می‌نویسد كه دكتر نامبرده پانصد نسخه خطی نادر در ایران پیدا كرده كه در علوم ریاضی و فلك و فلسفه عرب بحث می‌كند. فرهنگ اسلامی كه به زبان‌عربی تدوین شده قرن‌ها در تمام خاك ایران و مخصوصا در مسلمانان ایران فرهنگ عمومی بوده است. اكثر این نسخ خطی از قرن سوم و چهارم هجری است و مهم‌ترین آنها (مسائل حسنین بن اسحق) قدیمی‌ترین نسخه خطی در دنیاست. نسخه خطی كتاب (العین) اولین قاموس عربی است. بسیاری از این نسخ به خط خود مولف نوشته شده و بدین‌وسیله می‌توان كتب عربی را كه به چاپ رسیده با مقابله با نسخه اصلی تصحیح كرد. انتظار می‌رود این اكتشاف دریچه جدیدی را در تاریخ علوم نزد اعراب بازنماید. سفیركبیر- جمشید قریب»
منبع: روزنامه اعتماد