میراث مکتوب – نشست «نگاهی به فعالیت های مرکز پژوهشی میراث مکتوب به مناسبت بزرگداشت روز اسناد ملی و میراث مکتوب» ظهر امروز 19 اردیبهشت همزمان با روز اسناد و میراث مکتوب در سرای اهل قلم بیست و هشتمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران برگزار شد. در این نشست دکتر علی اشرف صادقی، دکتر عبدالرسول خیراندیش، عمادالدین شیخ الحکمایی، دکتر یونس کرامتی و دکتر اکبر ایرانی دربارۀ فعالیت های مرکز پژوهشی میراث مکتوب سخن گفتند.
دکتر اکبر ایرانی، مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب در ابتدای این نشست به وظیفۀ شورای فرهنگ عمومی در پاسداشت روز‌های مختلف و نام‌گذاری آن به نام یکی از فرهیختگان آن حوزه اشاره کرد و گفت: روز اسناد و میراث مکتوب به پیشنهاد مرکز پژوهشی میراث مکتوب بنیان نهاده شد. میراث مکتوب در ابتدا زادروز استادانی همچون ایرج افشار، آقابزرگ و ابوریحان بیرونی را پیشنهاد کرد که در نهایت روز «میراث مکتوب» هم به نام ابوجعفر محمد‌بن یعقوب‌بن اسحاق کلینی رازی (م 329 ق) از بزرگترین محدثان شیعه و گرداورندۀ کتاب «کافی» از کتب اربعۀ حدیثی و فقهی شیعه نام‌گذاری شد.
وی دربارۀ زندگی و آثار شیخ کلینی افزود: شیخ کلینی بیشتر عمر خود را در قم گذراند و از محضر محدثان و فقیهان مشهور آن زمان همچون احمد بن محمد اشعری قمی، احمد بن ادریس اشعری قمی، و عبدالله بن جعفر حمیری (صاحب کتاب قرب الاسناد) استفادۀ فراوانی کرد. کلینی چند سالی را هم در عراق سپری کرد. موقعیت علمی کلینی در بغداد نیز به گونه‌ای بود که شیفتگان فراگیری حدیث از سایر شهرهای جهان اسلام برای استماع احادیث معتبر به بغداد شتافته و از حضورش بهره می‌بردند. از این رو، او را «ثقة الاسلام» که مقامی عالی بود، لقب دادند.
دکتر ایرانی ادامه داد: الکافی مهم ترین کتاب حدیثی و اولین کتاب از کتب اربعۀ شیعه است. او کتاب‌های دیگری مثل رجال، رسائل الائمة، اشعار الائمة و الرد علی‌القرامطه نیز داشته است که امید است روزی از میان هزاران نسخۀ خطی فراموش شد و یا مفقود شده، یافت شود و محدثان جوان و علاقمند این کشور، دست به تنقیح و تهذیب احادیث بزنند و بتوانند احادیث دخیله و جعلی را از کتب حدیث غربال کنند تا تنها احادیثی که اٌسناد و اسناد متقن دارند، مجال ذکر و نقل در کتب و رسانه ها داشته باشند، کاری که بزرگانی چون علامه طباطبایی کردند و امید است روزی آثار تحقیق آنان هم منتشر شود.
وی با تأکید بر اینکه سخن گفتن دربارۀ اهمیت و ضرورت احیاء متون فارسی به نظر تکراری شده است، گفت: این 270 اثر منتشر شده در 311 مجلد خود می‌تواند مجالی را برای پژوهشگران فراهم آورد و پاسخی روشن برای سؤال‌های پیش رو فراهم سازد که مثلاً تأسیس این مؤسسه چه تأثیری بر نشر علم در کشور، ایجاد امید در نسل علاقمند به مواریث پیشینیان، رونق تحقیق متون و شناسایی نسخ مفقوده داشته و چه گره‌های کوری را گشوده و چه موانعی را از راه محققان و مصححان متون فارسی برداشته و چه آسیب‌هایی را شناسانده و با نقد فراگیر خود چه آسیب‌هایی را جلوگیری و درمان کرده است؟
وی ادامه داد: هر کاری را باید به تناسب ظرف زمانی و شرایط خاص فرهنگی و اجتماعی و امکانات و حمایتهای ویژه از آن کار سنجید. بسا ما هم جای آنان بودیم بیش از آنان کاری نمی‌کردیم و بلکه کمتر قادر به انجام کارها بوده ایم. مهم این است که دریابیم ما چه تأثیری در رشد علمی و نضج فکری و تعالی فرهنگی نسل حاضر گذاشته ایم؟ آیا ما هم، بسان خیلی ها در پی نان و آب بوده ایم یا در پی تشنگان می‌جسته‌ایم.
مدیرعامل مرکز میراث مکتوب ادامه داد: ما باید به پیشگاه این مردم پاسخگو باشیم که با نشر این آثار تا چه اندازه به ترویج زبان و ادب فارسی کمک کرده‌ایم؟ تا چه حد به تقویت هویت فرهنگی و ملی خود یاری رسانده و مفید بوده‌ایم؟ چه مقدار از رهگذر مباحث متن شناسی، شیوه و سبک زندگی اسلاف و گذشتگان خود را بررسیده ایم و نسل امروز را با شیوه‌های کامیابی آنها آشنا ساخته‌ایم؟ معرفی هرچه بیشتر آثار مفاخر گذشته ایران بر همه اهل علم و فرهنگ لازم است. درست است که بسیاری از آثار مهم تمدنی ما را مستشرقین تحقیق و منتشر کرده‌اند تا از رهگذر شناخت بیشتر فرهنگ ایران اسلامی نمدی برای کلاه خود بدوزند و راه‌های جبران شکستهای عملی قرون وسطایی خود را تدارک ببینند و به رمز و راز توفیقات ایرانیان در دوران طلایی تمدن اسلامی پی ببرند.
وی همچنین تاکید کرد: حضور هزاران نسخه در کتابخانه های معتبر جهانی به ویژه شبه قاره و ترکیه، وظیفۀ ما را برای دستیابی و پژوهش آنها سنگین تر می کند. امید که این احساس وظیفه در دیگران هم دوچندان شود تا دست همیشه دراز ما را به یاری بگیرند و تشویقمان فرمایند.
در ادامۀ این نشست دکتر یونس کرامتی به سابقۀ همکاری خود با مرکز پژوهشی میراث مکتوب پرداخت و گفت: این مرکز همواره در تهیه نسخه‌های نایاب کوشا بوده است و من چه در زمان دانشجویی و چه پس از آن، از خدمات این مرکز بهره‌مند شده‌ام.
وی با بیان اینکه هر ناشری در ایران مجموعه ای از ضعف‌ها و قوت‌هاست، افزود: در ایران ناشران حداقل و حداکثر‌هایی برای استاندارد‌های خود در نظر می‌گیرند. معتقدم که حداقل‌های میراث مکتوب کم‌نظیر است و کمتر ناشری از این نظر، با انتشارات مرکز میراث مکتوب قابل مقایسه است.
وی مهم بودن همه کتاب‌های منتشر شده انتشارات مرکز میراث مکتوب را از ویژگی‌های منحصر به فرد این انتشارات دانست و گفت: کتاب فواید راه آهن نخستین اثر این مرکز است که به قلم محمد کاشف نوشته شده است. متأسفانه این کتاب مورد توجه چندانی قرار نگرفت. برایم جالب بود که در این کتاب که در اواخر قرن 13 هجری نگاشته شده، دربارۀ مسیرهای استراتژیکی که ریل آهن می‌تواند از آن عبور کند، اندیشیده شود. تمام مسیرهایی که در این کتاب به آنها اشاره شده به غیر از یک مسیر، صحبت شده است. آن یک مسیر هم، اضافه شدن خط ریلی پاکستان به خطوط ریلی کشور بود که توجیه محمد کاشف برای آن، اتحاد جهان اسلام بود.
وی ادامه داد: متاسفانه اکنون شمار معدودی از این کتاب وجود دارد و میراث مکتوب این کتاب را به چاپ مجدد نرسانده است.
وی با بیان اینکه الجماهر في الجواهر به جرأت از آثار برتر در حوزۀ تصحیح طراز اول است، افزود: برخی از آثار انتشارات میراث مکتوب شاید به دلیل فارسی بودن زیاد مهم به نظر نیاید. جواهرنامۀ نظامی کهن‌ترین کتاب فارسی موجود دراین زمینۀ تاریخ علم است و منبع خوبی برای افراد علاقه مند به تاریخ علم محسوب میشود.
وی از کتاب جهان دانش نوشته شرف الدین محمد بن مسعود مسعودی به تصحیح جلیل اخوان زنجانی به عنوان دیگر کتاب با اهمیت انتشارات مرکز میراث مکتوب یاد کرد و گفت: شاید در گذشته نگارش کتاب در این حوزه، چارچوب ویژه‌ای نداشت اما جهان دانش از معدود آثار در این زمینه است. این کتاب دارای ارزش ذاتی محتوایی و زبانی است. عضو هیئت علمی پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران سپس به آثار میراث مکتوب در حوزۀ پزشکی اشاره کرد و گفت: میراث مکتوب در زمینۀ آثار پزشکی کمتر توجه نشان داده است. کتاب نور‌العیون قدیمی ترین نسخه در چشم پزشکی از معدود آثار منتشر شده این انتشارات در حوزه پزشکی است. متأسفانه این کتاب از نظر تصحیح فاصلۀ زیادی با سایر آثار میراث مکتوب دارد که جا دارد بار دیگر تصحیح از این اثر صورت بگیرد.
وی در پایان سخنانش با اشاره به این مثل که در قاهره خوب می‌نویسند، درلبنان خوب چاپ می‌کنند و در بغداد خوب می‌خوانند، گفت: معتقدم که میراث مکتوب امروز در تهران هم خوب می‌نویسد، هم خوب چاپ می‌کند و انشاء‌الله که خوب خوانده می شود.
سپس دکتر علی اشرف صادقی، مدیر گروه فرهنگ نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در این نشست به آثار میراث مکتوب در زمینۀ تاریخ زبان فارسی اشاره کرد و گفت: موضوع اصلی این نشست بر سر فواید کتاب های منتشرشدۀ میراث مکتوب از نظر زبان فارسی است. آثار میراث مکتوب دستاوردهای بسیاری برای کتاب فرهنگ جامع زبان فارسی داشته است. این فواید تنها شامل لغت نامه ها و واژه نامه های منتشرشده توسط میراث مکتوب نیست و بسیاری از متون کهن دارای فواید زبانی و لغوی بی شماری است که اگر قرار باشد از اولین اثر آغاز کنیم باید به الابنیة عن حقایق الادویة اشاره کنیم.
وی افزود: نویسندۀ این کتاب ابومنصور موفّق بن علی هروی یک لغت نویس بوده که که خود اهل طوس است و با توجه به اینکه هروی بوده و در غرب ایران سکونت داشته، این اثر را نگارش کرده است. این کتاب نخستین بار در قرن نوزدهم در وین چاپ شده بود و یک چاپ نیز در تهران توسط مرحوم بهمنیار به دست رسیده است. این کتاب حواشی متعددی دارد اما متأسفانه متن نسخۀ خطی آن گونه باید و شاید نیست. آن زمان چاپ ها به صورت دستی بود و مشکلاتی دارد و از این رو از نظر استناد ضعیف شده و اگر کسی بخواهد دربارۀ زبان تحقیق کند باید نسخۀ خطی را داشته باشد. خوشبختانه این اثر در سال 89 به چاپ رسید و محققان زبان فارسی به یک اثر معتبر دست یافتند . این اثر دو مقدمۀ فارسی دارد که یک مقدمه را استاد افشار و مقدمۀ دیگر را بنده نوشته ام.
دکتر صادقی سپس به زوایای کتاب الابنیة عن حقایق الادویة اشاره کرد و گفت: در بررسی کتاب متوجه شدم کتاب سه لایه دارد؛ یک مقدمه مربوط به ابومنصور هروی و گویش هرات است. یک مقدار مربوط به تلفظ هایی است که در غرب ایران رایج بوده و بدین ترتیب با تلفظ های دوگانه و سه گانه روبرو هستیم. در این کتاب تلفظ و واژگان بیان کنندۀ زبان آذربایجان است و به دلیل اینکه ما این زبان را از دست داده ایم، غنیمت است.
در ادامۀ این نشست دکتر عبدالرسول خیراندیش، استاد گروه تاریخ دانشگاه شیراز به جایگاه خلیج فارس در متون کهن اشاره کرد و گفت: خلیج فارس تاریخ، فرهنگ و هویت ماست اما از نظر میراث مکتوب ما اثر زیادی در دست نداریم. یکی از دلایل این موضوع دوری خلیج فارس از پایتخت است. به همین دلیل هر چه اسناد مربوط به خلیج فارس چاپ شود دارای اهمیت است.
وی افزود: البته در کتاب های شعری مانند جَنگنامه ها یا بعضی آثار معدود دیگر آثاری از خلیج فارس دیده می شود. واقعیت این است محققان با محرومیت دوری از مرکز چاپ آثار برایشان وجود ندارد. مرکز پژوهشی میراث مکتوب باید حمایت مسئولان را در این باره جذب کند که موضوعات مربوط به خلیج فارس را جدی بگیرد و در این زمینه سرمایه گذاری کند. همان گونه که اشاره شد گردآوری این متون می تواند لغات خاص را در اختیار محققان بگذارد.
عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز تصریح کرد: آثار قابل توجهی از میراث مکتوب در حوزۀ خلیج فارس در بمبئی چاپ شده که بسیاری از آن هنوز ناشناخته مانده است. کشورهای عربی نیز در مقایسه با ایران به این موضوع توجه بسیاری نشان داده اند و آثاری را تألیف و تصحیح کرده اند .
دکتر خیراندیش ادامه داد: برای مطالعه دربارۀ خلیج فارس متکی به مروارید هستیم به این دلیل که قبل از نفت، مروارید مهم ترین پدیده ای بود که در مطالعات خلیج فارس ایفای نقش می کرد. بسیاری از ابیات و آثار ما مربوط به مروارید ثبت و ضبط شده و یا به صورت فرهنگ شفاهی باقی مانده است. بخش عمده ای از اطلاعات مربوط به مروارید در کتاب های جواهرشناسی ثبت شده است؛ آثاری مانند تنسوخ نامۀ ایلخانی.
این کتاب ها اطلاعاتی از جغرافیای تاریخی، نحوۀ مبادلۀ مراکز اصلی و عمده که مروارید در آن یافت می شده است. دربارۀ تاریخ مروارید آثاری که وجود دارد بی نظیر، کم نظیر و حتی شگفت انگیز است.
وی در پایان توجه به انتشار کتاب دربارۀ خلیج فارس را ضروری دانست و گفت: امیدوارم با توجه به ضرورت و اهمیت خلیج فارس بیش از این شاهد چاپ آثار دربارۀ صید مروارید باشیم.
عمادالدین شیخ‌الحکمایی دیگر سخنران این نشست بود. وی صحبت‌های خود را با این پرسش آغاز کرد که اساسا چرا تصحیح اهمیت می‌یابد و گفت: ما بیشتر فنون تصحیح متون را از غربی‌ها فرا گرفتیم و اکنون کمتر کسی در دنیای غرب به تصحیح متون می‌پردازند. آنها بر پژوهش متون متمرکزند و نظریه ارائه می‌دهند.
وی با بیان اینکه 80 درصد کار تصحیح متون مکانیکی است، افزود: تصحیح کاری زمان‌بر است اما لزوماً علمی و زائیده اندیشه و فکر نیست. بخش قابل توجهی از کار تصحیح متن، به انتخاب متن اختصاص می‌یابد. بازنویسی متن اولیه، ویرایش، حروف‌چینی، صفحه‌آرایی و … دیگر کار‌هایی‌اند که وقت مصحح را می‌گیرند. مضاف بر اینکه در نهایت باید مقدمه عالمانه‌ای هم بر آن نوشته شود.
وی پیشنهاد داد: اگر بخش اعظم این کار را به خط تولید تبدیل کنیم و امر تصحیح را از کاری فردی به کاری گروهی تغییر دهیم، تسریع بیشتری خواهیم داشت. تمام متون تصحیح شده در یک مرکز مشخص مثل میراث مکتوب، نمرۀ یکسانی ندارند. اکنون انجام کار تصحیح مثل تولید نفت خام است. یعنی متون را تصحیح می‌کنیم اما کار‌های اصلی در غرب انجام میشود. امیدواریم با تسریع در تصحیح، بتوانیم بهره‌برداری نهایی از متون را هم خودمان انجام دهیم. مرکز پژوهشی میراث مکتوب می‌تواند با حفظ حقوق تمام اعضای گروه و ثبت نام تمامی آنها در اثر، دقت و سرعت در کار تصحیح را بالا ببرد.