میراث مکتوب- در این نوشتار به مروری بر کتاب «مکتب و میراث شیعیان ری» اثر دکتر رسول جعفریان می‌پردازیم. این کتاب پاسخگوی این پرسش است که شیعیان ری، دربارۀ میراث شیعی چه کردند و چه سهمی دارند. این کتاب دارای ۴۳۰ صفحه است که برای اولین بار به همت نشر مورخ در ۲۰۰ نسخه در زمستان ۱۴۰۲ منتشر گردید. خواننده در فهرست پس از مقدمه با ۲۲ بخش روبه‌روست. دکتر رسول جعفریان پژوهشگر تاریخ اسلام، تشیع و ایران، استاد گروه تاریخ دانشگاه تهران و رئیس کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران و همچنین عضو پیوستۀ فرهنگستان علوم است.
فتح ری در آغازین سال‌های دورۀ اسلامی:
دکتر جعفریان در این بخش با بررسی منابع کهن، اطلاعاتی در مورد شهر ری فراهم نموده است: نام‌های مختلف این شهر، ویژگی‌های جغرافیایی و اقلیمی این شهر در طول تاریخ، وضعیت ری پس از ورود اسلام، حکمرانی ری، نبردهای رخ داده در ری، فاتحان این نبردها، مهاجرت اعراب به ری، مهاجرت عجم‌های ری به شهرهای عراق.
حکومت اموی‌های ناصبی بر ری:
نگارنده در اینجا به منطقۀ ری از لحاظ حکومت‌های ناصبی می‌نگرد. امویان از میان افراد ناصبی زمامداران این شهر را انتخاب می‌کردند تا مانع نفوذ هواداران امام علی (ع) گردند. مواردی از این حکومت‌ها بیان می‌گردد. روایاتی هم در مذمّت ری آورده شده که نگاه منفی شیعیان به ری به عنوان شهری با تسلط نواصب در دورۀ اموی را نشان می‌دهد.
ری، از عباسیان تا مغولان:
خواننده با دو موضوع روبه‌روست: ۱) تمرکز عباسیان روی ری از ترس نفوذ بیشتر علویان بود. نگارنده این شهر را در دورۀ عباسی توصیف کرده است. ۲) عواملی که باعث شد ری آباد به ری ویران تبدیل شود.
برآمدن شیعیان در ری از پس از انقلاب عباسی:
در این بخش صحبت از سقوط امویان و روی کارآمدن عباسیان است که ابتدا تصور می‌شود شیعیان می‌توانند زندگی بهتری داشته باشند اما این‌طور نبود. در ادامه گزارشی از قیام‌های علویان به‌خصوص مواردی که خاستگاه آنها در ری بود، بیان شده است.
ری و امامان:
این بخش به مرحلۀ پس از حاکمیت امویان می‌نگرد که به تدریج زمینۀ آشنایی مردم ری با مکتب اهل بیت (ع) فراهم شد. ابتدا این تشیع در حد نقل برخی از فضائل آل محمد (ص) بود. سپس از ارتباط برخی از ساکنان ری با امامان شیعه (ع) سخن به میان آمده و همچنین از مهاجرت حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) به ری و زندگی و رحلت ایشان گزارشی ارائه شده است. در پایان این بخش به موضوع آغاز گسترش تشیع ری در قرن سوم با حاکمیت احمد بن حسن مادرانی پرداخته شده است.
محدثان امامی در ری و نواحی آن:
این بخش حاوی فهرستی از محدثان شیعی ملقب به رازی که به صورت گزیده آمده است برای اینکه بتواند تصویری از تشیع حدیثی ری به ما بدهد. در پایان یک حکایت و یک نکته ذکر شده که به بحث مربوط است.
کلینی و نگارش بزرگ‌ترین دایره‌المعارف حدیثی شیعه:
این بخش به بیان توضیحاتی در مورد محمد بن یعقوب بن اسحاق، ابوجعفر کلینی اختصاص دارد. روستای کلین را به لحاظ جغرافیایی توصیف می‌کند. سپس از کسانی نام می‌برد که منبع ما در شناخت کلینی هستند. همچنین مروری بر شرح کلینی در مقدمه کافی دربارۀ ضرورت فراگیری دین برای آدمی ذکر شده است. در مورد کتاب کافی توضیحاتی آورده شده و در آخر از عالم دیگری در ری با نام ابن قِبِه رازی نام می‌برد و توضیح می‌دهد.
تشیع حدیثی قم در ری و رهبری فکری شیخ صدوق:
در آغاز، صحبت از تأثیر تشیع قم بر ری است. همچنین نمونه‌هایی از این تأثیر ذکر می‌شود. از عالمان شیعه در ری و کتاب‌های آنها سخن رانده شده است که مهم‌ترین آنها کلینی و شیخ صدوق بودند. در ادامه با شیخ صدوق و کتاب‌هایش بیشتر آشنا می‌شویم.
آل بویه و تشیع ری:
نگارنده گزارشی تاریخی از وضعیت سیاسی ری در قرن سوم و اوایل چهارم ارائه می‌دهد. وی سعی کرده مسیر این تحولات را تا زمانی که آل بویه بر این نواحی مسلط شدند، نشان دهد. سپس به ری پس از به قدرت رسیدن آل بویه می‌نگرد. این شهر را از منظر وضع مذهبی و رشد تمدنی بررسی می‌کند. صاحب بن عبّاد اصفهانی را نقطۀ عطف رواج تشیع و اعتزال در ری می‌داند. به معرفی و ذکر آثار او می‌پردازد. از ادیبان و شاعران سرشناس ری به ابوسعد آبی، وزیر و ادیب برجسته شیعه در دورۀ آل بویه و آثار او اشاره می‌شود. توضیحاتی در مورد کتاب “تاریخ ری” اثر ابوسعد آبی داده می‌شود.
سادات ری و جایگاه آنان در تثبیت هویت شیعی:
در آغاز این بحث، صحبت از مهاجرت سادات به نواحی ایران و ازجمله ری است. می‌توان تاریخچه‌ای از مهاجرت سادات و شرح حال برخی از آنان را در این بخش دید. در این دوره سادات علوی پیوندی با حاکمان نیز داشتند و می‌توانستند نفوذ قابل ملاحظه‌ای در اوضاع سیاسی و اداری داشته باشند. نام برخی از خاندان‌های علوی ری اشاره شده است. وجود منازعات شیعی – سنّی را نیز بیان می‌کند. نکتۀ پایانی اینکه قدرت سادات و نقبای علوی در ایران یک نیروی استوار برای دفاع از شیعه زیدی و امامی بودند.
یورش غزنویان به ری و اقدام به نابودی میراث شیعه و معتزله:
خواننده در این برهه از تاریخ مواجه می‌شود با دولت ضعیف آل بویه و همزمان قدرت گرفتن غزنویان در شرق ایران. در این دوره ضدیت غزنویان با تشیع، سازش آنها با خلافت عباسی، نهایتاً حمله غزنویان به ری و تصرف آن رخ می‌دهد. این دوره با افول دوران طلایی شیعه در شهر ری همزمان است. سپس طایفۀ غزان و سلجوقیان طی دو سال دشواری‌های زیادی برای محمود غزنوی درست کردند. نبردهای آنها ذکر می‌شود. دربارۀ چگونگی تأسیس دولت سلجوقی و مذاهب حاکم بر جامعه در آن دوره سخن گفته شده است. همچنین به وضع دوگانه شیعیان ری در حکومت سلجوقی پرداخته شده است. کلام پایانی، بحث وجود زیدیه در ری و ارتباط آنها با سایر مذاهب است.
اسماعیلیان، میان ری و الموت:
نگارنده در این بخش به بررسی نقاط اشتراک و افتراق اسماعیلیه و گروه امامیه می‌پردازد. در جایی نیز بحث نقاط اشتراک اسماعیلیه با شیعیان و فرق هر دو با اهل حدیث در میان است. در ادامه انقلابی بودن جریان اسماعیلیه و مبارزۀ آنها با عباسیان و ارسال داعیانی به سراسر جهان و تشکیل دولت در مناطقی از جهان بیان می‌گردد. شهر ری یکی از نقاط مورد توجه اسماعیلیان و ارسال داعیان به آن بود. سپس بحث به سمت ابوحاتم رازی (عالم اسماعیلی و داعی مقیم ری) کشیده می‌شود. از علم و کتاب‌های او سخن گفته شده است. بحث پایانی در ارتباط با اسماعیلیان و قدرت گرفتن آنهاست. مخالفان آنها به تبلیغ علیه آنان پرداختند. آنها همچنین رابطۀ میان اسماعیلیان و شیعیان را مطرح کردند. در این بخش نام کسانی ذکر می‌شود که این رابطه را رد کردند و ثابت کردند که شیعیان در جبهۀ مخالف اسماعیلیان هستند.
منتجب‌الدین بن بابویه و رصد میراث شیعیان ری:
نویسنده برای معرفی فرهنگ شیعه در ری ابتدا به معرفی منتجب‌الدین بن بابویه و آثار وی می‌پردازد. وی می‌کوشد برخی از ابعاد مسئلۀ فضای فرهنگ شیعی ری و برخی قسمت‌های ایران را با تمرکز بر کتاب “الفهرست” روشن کند. کتاب “الفهرست” یکی از مهم‌ترین منابع در باب آشنایی با خاندان شیعی در ری است. کمی در مورد این خاندان در ری سخن گفته شده است. عالمان شیعی ایرانی این دوره عمدتاً از شاگردان سید مرتضی، شیخ طوسی و فرزند وی بوده‌اند. شاگردان مکتب بغداد و نجف در ری که در کتاب “الفهرست” آمده در کتاب دکتر رسول جعفریان اشاره شده است. منتجب‌الدین کتاب دیگری در موضوع تاریخ ری داشته است که متأسفانه از میان رفته است. در آن اطلاعات با ارزشی دربارۀ عالمان شیعه ری آمده است که مواردی از آن در اینجا بیان می‌شود.
فعالیت‌های علمی و فرهنگی شیعیان ری:
این بخش با اطلاعات ارائه شده در مورد مدارس شیعه در ری آغاز شده که حوزۀ فرهنگی شیعه را در ری به خوبی نشان می‌دهد. در دومین بحث تقسیم محلات از نظر مذهبی مورد توجه است. محلات خاص سه مذهب حنفی، شافعی و شیعی قابل تفکیک و شناسایی است. مطالبی از کتاب “نقض” و “فضائح الروافض” ارائه شده که عبدالجلیل کتاب “نقض” را در ردّ کتاب “فضائح الروافض” نگاشته است. در ری از تمام مذاهب حضور داشتند به همین خاطر درگیری‌های بین آنها شدید بود. در اینجا صحبت از درگیری میان فرقه‌های سنّی است که عاملی در کاهش قدرت آنها و برتری شیعه در ری بود. بحث پایانی به رواج رسوم شیعی از قبیل منقبت‌خوانی و مداحی اشاره می‌کند.
میراث تفسیری شیعیان ری:
در این بخش سخن از جریان دانش تفسیر شیعی در شهر ری است. تاریخ میراث تفسیر قرآن بیان می‌شود تا به مفسر بزرگ شیعی قرن ششم ابوالفتوح رازی می‌رسد. توصیفی از ابوالفتوح و تفسیرش ارائه می‌گردد که نشان می‌دهد این اثر آینه میراث شیعیان ری در آن دوره به شمار می‌آید. همچنین آراء و نظرات ابوالفتوح را در کتاب “روح‌الاحباب و روح الالباب” که در شرح کتاب “شهاب الاخبار” است، بیان می‌شود. دو تفسیر “دقائق التأویل و حقائق التنزل، بلابل القلاقل” از آثار ابوالمکارم حسنی رازی است که با توضیحاتی در این بخش آمده است. در پایان عناوین کتب تفسیری دیگری هم ذکر می‌شود که به اهمیت تفاسیر فوق‌الذکر نبوده است.
شیعه و دیدگاه‌ها در آینه کتاب “نقض“:
نگارنده چند نمونه از میراث شیعی ری را در حوزۀ کلامی و معارف شیعی معرفی می‌کند. مهم‌ترین اثر اعتدالی شیعی کتاب “نقض” اثر عبدالجلیل قزوینی رازی (قرن ششم) است. این قسمت از کتاب حاضر، به توصیف کتاب “نقض” و نویسندۀ آن اختصاص دارد. در ادامه اتهاماتی که صاحب فضائح نسبت به تفسیر برخی از آیات از سوی شیعیان مطرح می‌کند و مناظرات عبدالجلیل بیان می‌شود. عبدالجلیل می‌کوشد تا با رد این نقل‌ها اهمیت تفاسیر شیعت اصولی را نشان دهد. موضوع مورد بحث دوم شیعت اصولیه و صحابه است. در اینجا باور شیعه در مورد عدم مشروعیت خلافت صحابه و در مقابل شدت دفاع اهل سنت از صحابه که تعارضی میان این دو مذهب به‌وجود آورده، ذکر می‌گردد. سپس شرح عبدالجلیل در رد کلام صاحب فضائح در مسئلۀ دشنام گفتن و دشمنی با صحابه است. سومین مورد بحث شیعت اصولیه و شأن پیامبر (ص) است. در اینجا بحث از مقام علی (ع) در قیاس با مقام پیغمبر (ص) است. صاحب فضائح به شیعه اتهام غلو زده و عبدالجلیل موضع شیعه را بی‌تعصب بیان می‌کند و سعی می‌کند تا اتهامات بی‌پایه صاحب فضائح را پاسخ دهد. پایان‌بخش این مطلب نمونه‌هایی از تفاهم در برخوردهای عینی که عبدالجلیل ذکر کرده، میباشد.
میراث کلامی سدیدالدین محمود بن علی بن حسن حمصی رازی:
اسامی عالمان متکلم در ری و شهرهای شیعی اطراف ذکر شده که نشانگر اهمیت میراث کلامی شیعیان ری در این دوره است. سپس به عالمی که اثر مهمی از او در علم کلام برجای‌مانده، سدیدالدین محمود حمصی اشاره می‌شود. از قول سایر علما دربارۀ این شخصیت توضیحاتی ارائه می‌گردد. آخرین موضوع به توضیحاتی در مورد رسالۀ “المقنع فی الامامه” از عبدالله سُدآبادی اختصاص دارد.
تبصره‌العوام، اثری شگرف در ملل و نحل از میراث ری قرن هفتم:
در این بخش برای نشان دادن جایگاه محمد بن حسین رازی و بیان خطاهای تاریخی که در رابطه با آثار این نویسنده بوده، مروری بر “تبصره‌العوام” انجام می‌شود. سپس آثار دیگر محمد بن حسین رازی و روش‌های فکری او بیان می‌شود. توضیحاتی در مورد کتاب “تبصره‌العوام” داده شده سپس بحث بر سر اختلاف دربارۀ مؤلف کتاب “تبصره‌العوام” است. ترجمۀ عربی “تبصره‌العوام” شاهد قطعی است که نویسندۀ کتاب را محمد بن حسین بن حسن رازی معرفی می‌کند. با مرور کتاب “تبصره‌العوام” ویژگی‌های مکتب تشیع ری را بیان می‌کند. در مورد عقیده رازی نسبت به تصوف بحثی را مطرح کرده که نشان می‌دهد رازی ضد تصوف است. باب نوزدهم کتاب “تبصره‌العوام” دربارۀ فِرَق شیعه است. در ادامه به این باب کتاب “تبصره‌العوام” و بیان توضیحاتی که در رابطه با فرق مختلف بیان شده، پرداخته می‌شود. پس از آن دیدگاه رازی نسبت به اسماعیلیان بیان می‌شود. بحث به جایی می‌رسد که نگارنده نظر رازی را دربارۀ اثبات حقانیت امامیه می‌آورد. در بحث دیگری نیز با بیان نظر مخالفان شیعه سعی در اثبات این مسئله دارد که فرقۀ ناجیه، اهل امامت‌اند. در ادامه به عقاید امامیه و مخالفان آنها در زمینه‌های مختلف اشاره می‌شود. در قسمت‌های پایانی این بخش به کتاب “نزهه‌الکرام و بستان‌العوام” و کتاب “کفایه‌الانام” که همگی از آثار محمد بن حسین رازی است پرداخته شده است.
تشیع در نواحی ری:
در این بخش با گزارش حمدالله مستوفی و منتجب الدین از ری و نواحی آن روبه‌رو می‌شویم. یکی از این نواحی طرشت است که شرحی بر این ناحیه و علمای آن آمده است. قصران ناحیۀ دیگری است که به آن پرداخته شده است.
ورامین و تشیع:
یکی از شهرهای شیعه‌نشین از قرن ۵، شهر ورامین است. در این بخش از کتاب خواننده با توصیفی از ورامین و روند تشیع در آن روبه‌روست. اشخاصی که در کتب مختلف از ورامین سخن گفته‌اند نیز ذکر شده است. همچنین از خاندان ابوسعد ورامینی که نقش مهمی در رونق تشیع در این دیار داشته‌اند، سخن گفته شده است. نام تنی چند از امام‌زادگان ورامین هم ذکر می‌شود. آثار کهن برجای‌مانده که آثاری شیعی هستند نام برده شده و شرحی کوتاه بیان گردیده است. قسمت پایانی به نام بردن عالمان شیعی و آثارشان در قرون ۷ و ۸ در ورامین می‌پردازد.
آثار شیعی برجای‌مانده در شهر ری:
این بخش با ذکر نام کتبی که دربارۀ آثار تاریخی برجای‌مانده در ری نوشته شده‌اند، آغاز می‌شود. در این کتب آثار پیش و پس از اسلام در شهر ری نام برده می‌شود که هیچ نشانی از تعدادی از آنها باقی نمانده است. از میان آثار برجای‌مانده به حرم سید عبدالعظیم حسنی اشاره کرده و آن را نشان تشیع در ری می‌داند و توضیحاتی در مورد آن آورده است. دومین اثر برجای‌مانده بقعۀ بی‌بی شهربانو است. توضیحاتی تاریخی از آن در این قسمت آمده است. مبحثی هم به بناهای ساخته شده بر مزار امام‌زادگان ری اختصاص دارد. آخرین مطلب به بقعۀ شیخ صدوق یا ابن بابویه اشاره دارد. توضیحاتی تاریخی در مورد بنای آن بیان شده است.
شعر شیعی ری در قرن ششم و هفتم:
در این بخش با تنی چند از شعرای پارسی زبان شیعی در ری در قرون شش و هفت مواجه می‌شویم: ابوالمفاخر رازی، قوامی رازی، نصرت علوی رازی و حمزه کوچک ورامینی. توضیحاتی کوتاه به همراه گزیده‌ای از اشعار آنها آمده است.
فاطمه ابوحمزه
منبع: ایبنا