مکاتیب قطب؛ کاوشی نو در گنجینه ای کهن

میراث مکتوب – از بزرگ عارفان سدۀ نهم و اوایل سدۀ دهم هجری، «قطب بن محيی انصاری» است. عارفی که حرکتی بزرگ را در احداث شهری برای اهل سلوک رهبری کرد، و طرفه تر آنکه این رهبری، غیر حضوری و با ارسال نامه صورت گرفت! نامه هایی که رهبری احداث شهر «اخوان آباد» رسالت کوچکترش بود! نامه هایی سرشار از معرفت و حکمت که سلوک معنوی ارادتمندان جناب قطب مبتنی بر آن گشت، و آنچه از قطب برای آیندگان باقی ماند، تعداد زیادی از همان نامه ها بود، که به قول استاد فروزانفر، آیت فصاحت و بلاغت به شمار می رود و در حد خود نظیر ندارد.
نامه های قطب، توجه دوستداران حکمت و معرفت را در هر لباسی که بودند – از عارف و فیلسوف و محدث و فقیه و متکلم – به خود جلب کرد، و در آثار ایشان تبلور یافت.
از بزرگ حکیمانی که فرازهایی از نامه های قطب را در تعدادی از آثارش نقل کرد، جناب صدرالمتألهین شیرازی است، که با شگفتی تمام، کلام او را ستود و آن را «لباب معرفت» و معانی غامضه» و «علوم حقیقی» و «اسراری که روزگار، مانندش را به جای نگذاشته، و در کتب حکما و اهل نظر یافت نشود، و مؤلفش را «عارف محقق» خواند.
همچنین، مقدس اردبیلی در حديقة الشيعة، قاضی نورالله شوشتری در مجالس المؤمنین، ادهم خلخالی در مصباح مشکات، فیض کاشانی در الوافی و بشارة الشيعة، علامه مجلسی در حق اليقين، فاضل تنکابنی در ضیاء القلوب، ملا احمد نراقی در خزائن، ملا عبدالصمد همدانی در بحر المعارف، مرحوم نایینی در گوهر شب چراغ، شیخ علی اکبر نهاوندی در خزينة الجواهر و گلزار اکبری، سلطان الواعظین شیرازی در شبهای پیشاور و … به سخنان قطب در مکاتیب، استشهاد کرده اند؛ و اتفاق نظر این بزرگان در استفاده از یک عارف با وجود اختلاف مشرب ایشان با یکدیگر، خود از عجایب است.
فیض کاشانی و ملا حبیب الله کاشانی نیز هر کدام کتابی مشتمل بر، گزیدۀ نامه های قطب، تألیف کردند، و جالب توجه اینکه: کتاب مکاتیب قطب نیز که در گذشته ارائه شده، همچون این دو تألیف، گزیده ای از نامه های قطب است، و نه تنها این سه کتاب، بلکه حتی در هر یک از نسخ خطی مکاتیب نیز بخشی از نامه های جناب قطب ارائه شده، و تاکنون نسخه ای که در بر دارندۀ تمام نامه های او باشد به دست نیامده است؛ و عجیب تر اینکه نسخ خطی موجود از این کتاب، تفاوت های قابل توجهی با هم دارند، چه از نظر اینکه هر نسخه، مشتمل بر کدام نامه هاست، و چه در تعداد نامه هایی که در هر نسخه گرد آمده، و چه در ترتیب نامه ها! گویا هر کدام از ارادتمندان جناب قطب فراخور سلیقۀ خویش نسخه ای برای خود فراهم نموده! و این ویژگی، تحقیق و پژوهش پیرامون نامه های قطب را با مشکل اساسی مواجه می کند، چنانکه لازمۀ جمع آوری تمام نامه های او اولاً آشنایی و بلکه تسلط بر نامه های موجود اوست و ثانیاً بررسی دقیق تمام نسخ خطی مکاتیب با وجود اختلافات مذکور در آنها! و حال آنکه تا کنون حتى آمار کاملی از تمام نسخ خطی این کتاب به دست نیامده. و شاید همین مشکلات، باعث شده که با گذشت بیش از پنج قرن از نگارش نامه ها با وجود آنکه از جهت محتوا و فصاحت و بلاغت، عالی ترین مراتب را داراست، تا این زمان مجموعه ای در بر دارندۀ همۀ نامه های او ارائه نشده است.
آنچه از آن نامه ها هم اکنون به یاری خدا و با تحقیق و پژوهشی طولانی، بر اساس ۲۳ نسخۀ خطی فراهم آمده، مجموعه ای سه جلدی است که «۱۰۴۲» نامه از نامه های جناب قطب را در بر دارد که حدود ۶۵۰ «نامه» آن تا کنون از نسخ خطی استخراج و چاپ نشده بود، و اکنون برای اولین بار، در این مجموعه ارائه می گردد؛ و به دلائلی که در مقدمۀ کتاب ذکر شده، این مجموعه، غالب قریب به اتفاق نامه های قطب را در بر دارد.
در این مجموعه، دیدگاه های جناب قطب در خصوص بسیاری از حقایق و دقایق علمی طریقت، و نیز دیدگاه های او در خصوص برخی از عرفا و نظریات آنان، برای اولین بار ارائه شده، که از شاخص ترین آنها دیدگاه او در خصوص ابن عربی و نظریۀ وحدت وجود اوست. جناب قطب، از مخالفان معتدل ابن عربی است، مخالفی که از طرفی قائل به بزرگی ابن عربی و ولایت اوست و قائل به اینکه او مورد عنایتی بی سابقه واقع شده، و از طرف دیگر انتقاداتی اساسی نسبت به آثار و نظرات ابن عربی دارد، و نظرش را به تعبير خودش در میان امت محمد صلى الله عليه و آله ندا می کند، که البته نفس صدور این تعبیر از عارفی که اهل گزافه گویی نیست، بیانگر این است که او از صاحب نظران این امت است.
قطب بن محیی، مکاتیب (3 جلدی)، تصحیح و تحقیق: هادی کاظمی، قطع: وزیری، بهای دورۀ سه جلدی: 1400000 ریال، 1396.