میراث مکتوب – از روزی که زبان فارسی وارد شبه قاره هند شده بیش از هزار سال می‌گذرد. این منطقه و جایگاه زبان فارسی در آن از مباحث بسیار مهم در زبان و شعر فارسی هستند لذا شناخت آن می‌تواند کمک شایانی به بررسی و سبک‌شناسی ادبیات فارسی بکند. محققان این مدت را به چهار دوره تقسیم کرده‌اند.
نخستین دوره به یورش‌ها و حملات سلطان محمود غزنوی اختصاص دارد. در نتیجه این حملات پی‌درپی بود که کم‌کم زبان فارسی در شبه قاره نفوذ یافت.
دوره دوم دوره سلطان غزنوی لاهور را در برمی‌گیرد. در این دوره لاهور مرکز فرهنگ و ادبیات فارسی و شبه قاره به دارالاسلام معروف می‌شود و از لحاظ فرهنگی به عضوی از وحدت جهانی ملت مسلمان تبدیل می‌شود.
دوره سوم دوره گورکانیان هند را در برمی‌گیرد. در این دوره مسلمانان شبه قاره با فرهنگ تازه‌ای آشنا شدند و اندیشه عمومی جامعه شکل گرفت. در سراسر این دوره ادب فارسی عنصر غالب و برانگیزاننده زندگی فرهنگی به شمار می‌رفت. دوره چهارم با قدرت گرفتن کمپانی هند شرقی آغاز و با انقراض گورکانیان هند ادامه پیدا می‌کند و تا عصر حاضر را شامل می‌شود.
آنگونه که مولفان این کتاب در مقدمه اشاره کرده‌اند در این مجموعه کوشش آنها بر آن بوده است که گسترش زبان و ادبیات فارسی را در هند مورد بررسی قرار دهند. برای همین منظور از برخی پژوهشگران که در این حوزه مطالعات داشته و پژوهش‌هایی انجام داده‌اند دعوت کرده و نتیجه مطالعات و پژوهش‌های ایشان در قالب مقاله‌های علمی منتشر شده و هدف از انجام این پژوهش، گشودن دریچه‌ای نو به پژوهش‌های هندشناسی برای درک هرچه بیشتر سهم ادیبان و دانشمندان هندی در گسترش زبان و ادبیات فارسی در سرزمین شبه‌قاره است. این کتاب در مجموعه شامل شش مقاله است:
1_زبان فارسی در عصر گورکانیان هند
دوره گورکانیان هند شکوفاترین عصر زبان فارسی در تاریخ سرزمین هند است. هرچند که زبان اصلی آنها ترکی بود ولی زبان فارسی رسمی دربار بود. در این دوره سرزمین هند مرکز ادب و مجمع شعرای فارسی‌زبان شد. تا روزی که سراسر هندستان مستعمره انگلستان شد، زبان فارسی بیش از هر زبان دیگری در شبه قاره هند رایج بود. با رسمی‌شدن زبان انگلیسی و پیشرفت و رشد زبان اردو، زبان فارسی تحت توجه حکومت‌های نیمه مستقلی چون حکمران بهوپال، نظام حیدرآباد و نوابان اودهـ قرار گرفت و حضور خود را هرچند کم‌رنگ حفظ کرد، به همین دلیل بخش اول این کتاب به این حوزه می‌پردازد.
2_شیخ شرف‌الدین احمد یحیی منیری
گسترش زبان فارسی در ایالت بهار توسط صوفیان انجام گرفت. نخستین جایی که تبلیغات اسلامی از آن آغاز شد، منیر، در ایالت بهار بود. در گذشته صوفیان علاوه بر آموزش زبان فارسی، عربی، اردو، بومی و محلی، در مباحث دینی هم به آموزش می‌پرداختند. یکی از این صوفیان که نقش اساسی در گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی و معنوی در هند داشت، شیخ شرف‌الدین احمد یحیی منیری، عارف و نویسنده بزرگ قرن هفتم و هشتم هجری بود. این عارف بزرگ نه‌تنها مورد توجه دانشمندان بود بلکه مردم عامی هم ارادت خاصی نسبت به این شخصیت بزرگ داشتند.
از این رو در این مقاله به زندگی و سهم او در پیشرفت و گسترش زبان و ادبیات فارسی در هند و در سه بخش پرداخته شده است.
بخش اول؛ شیخ شرف‌الدین احمد یحیی منیری
بخش دوم؛ آثار شیخ شرف‌الدین احمد یحیی منیری
بخش سوم؛ شیخ شرف‌الدین احمد یحیی منیری و ادبیات فارسی
3_سراج‌الدین علی‌خان آرزو
سراج‌الدین علی خان آرزو، شاعر، تذکره‌نویس و فرهنگ‌نویس بزرگ قرن دوازدهم هجری همری است. وی یکی از برجسته‌ترین ناقدان عرصه ادب فارسی در هند است. در این مقاله به زندگی و سهم سراج‌الدین علی خان آرزو در پیشرفت و گسترش زبان و ادبیات فارسی در هند در سه بخش پرداخته شده است.
بخش اول؛ سراج‌الدین علی خان آرزو
بخش دوم؛ تحول فرهنگی فرهنگ‌نویسی فارسی در شبه قاره هند
بخش سوم؛ سراج‌الدین علی خان آرزو و فرهنگ‌نویسی فارسی
در این بخش شخصیت خان آرزو به‌عنوان یک فرهنگ‌نویس برجسته معرفی شده است و آثار وی در عرصه فرهنگ و لغت بررسی و ارزیابی شده است.
4_نواب صدیق حسن‌خان
نواب صدیق حسن‌خان از شخصیت‌های یگانه قرن نوزدهم میلادی است. وی در زبان‌های فارسی، اردو و عربی آثار بسیاری برجای گذاشته است. در این مقاله به زندگی و سهم نواب صدیق حسن خان در پیشرفت و گسترش زبان و ادبیات فارسی در هند در سه بخش پرداخته شده است.
بخش اول؛ نواب صدیق حسن‌خانف
بخش دوم؛ آثار و افکار نواب صدیق حسن خان
بخش سوم؛ نواب صدیق حسن خان و تذکره‌نویسی
5_ منشی نولکشور
در اوایل قرن نوزدهم میلادی چاپخانه‌هایی با رسم‌الخط فارسی در هند شروع به کار کردند و در اواسط قرن نوزدهم در سراسر هند گسترش یافتند. یکی از این چاپخانه‌ها، چاپخانه نولکشور بود. دواوین و کلیات شاعران درجه اول ایرانی برای اولین بار توسط منشی نولکشور در هند و در شهر لکنهو به چاپ رسید. منشی نولکشور از ادیبان و روزنامه‌نگاران برجسته در هند بود. در این مقاله به زندگی و سهم منشی نولکشور در پیشرفت و گسترش زبان و ادبیات فارسی در هند در سه بخش پرداخته شده است.
بخش اول: تاثیر زبان فارسی بر میراث فرهنگی و ادبی
بخش دوم: احوال و آثار منشی نولکشور
بخش سوم: منشی نولکشور و زبان و ادبیات فارسی
6_منشی هرگوپال تفته
وقتی زبان فارسی در عهد گورکانیان زبان رسمی هند شد، هندوان در آموختن زبان فارسی پیشرفت بسیاری کردند. از میان هندوها افرادی به ظهور آمدند که در زمینه ترجمه، تاریخ‌نویسی، شعرگویی، موسیقی و در مصوری به اوج و کمال رسیدند. بیشتر شاعران در قرن نوزدهم میلادی در هر دو زبان اردو و فارسی شعر می‌سرودند.
یکی از این شاعران منشی هرگوپال تفته بود. وی از جمله هندوانی بود که در زمینه گسترش زبان فارسی سهم عمده‌ای داشت. در این مقاله به زندگی و سهم منشی هرگوپال تفته در پیشرفت و گسترش زبان و ادبیات فارسی در هند در سه بخش پرداخته شده است.
بخش اول: اوضاع سیاسی و اجتماعی و ادبی هند در قرن نوزدهم
بخش دوم: هندوان و زبان و ادبیات فارسی
بخش سوم: منشی هرگوپال تفته و زبان فارسی در دو قسمت، قسمت اول احوال منشی هرگوپال تفته، قسمت دوم سهم منشی هرگوپال تفته در ادبیات فارسی هند.
هرچند این مجموعه نخستین کوششی نیست که به گسترش زبان و ادبیات فارسی در هند پرداخته است، اما از جمله آثاری است که به صورت تقریبا کامل و همه‌جانبه به این بخش پرداخته است و می‌تواند فتح بابی باشد برای تحقیقات بعدی در این زمینه که یکی از نقاط حساس تاریخ زبان و ادب فارسی و از برهه‌های تاثیرگذار است.
«زبان فارسی در هند» با تالیف شیخ اشتیاق احمد(دانشیار دانشگاه جواهر لعل نهرو) و نرگس جابری‌نسب استادیار دانشگاه آزاد اسلامی از سوی انتشارات هزاره ققنوس در 1000صفحه با قیمت 30هزارتومان منتشر شده است.
منبع: ایبنا