میراث مکتوب – در مقایسه با منظومه‌های فقهی شیعی به زبان عربی، و در مقایسه با منظومه‌های فقهی فارسی که به روش اهل سنت سروده شده، منظومه‌های کمتری به زبان فارسی با محتوای فقهی می‌توان یافت که به روش شیعی سروده شده است. 
این مسئله ناشی از آن است که در میان جوامع فارسی زبان، دست‌کم تا دوره صفویه، مذاهب اهل سنت غلبه و انتشار بیشتری داشته است و علما و فقهای شیعه نیز آثار خود در زمینه فقه و اصول را همواره به زبان عربی می‌نگاشته‌اند.
تنها از دوره صفویه به بعد می‌توان نمونه‌هایی، هرچند اندک و مختصر، از منظومه‌های فارسی شیعی با محتوای فقهی سراغ گرفت که البته هنوز به صورت پراکنده در لابه‌لای نسخه‌ها و مجموعه‌های خطی باقی مانده و کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته‌اند.
بیشتر این منظومه‌ها با اصول دین و اعتقادات اصلی شیعه آغاز شده و در ادامه آن، فروع دین و احکام طهارت و نماز شرح داده شده است. به نظر می‌رسد چنین منظومه‌هایی را با هدف سهولت یادگیری و حفظ آسان اصول اعتقادات شیعه و احکام طهارت و نماز، برای آموزش در مکتب‌خانه‌ها می‌سروده‌اند.
نمونه‌ای از این دست منظومه‌ها را آقابزرگ طهرانی معرفی کرده که دارای دیباچه‌ای به نثر و 167 بیت برخوردار بوده است و نسخه‌ای از آن با تاریخ کتابت 1098ق در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. 1
و از آن جمله است منظومه دیگری در اصول و فروع در 250 بیت از شاعری متخلص به «خادم» که نسخه آن به شماره 1/553 در کتابخانه آستان حضرت معصومه در قم نگهداری می‌شود.
همچنین می‌توان از منظومه دیگری با عنوان «منظومه در فروع دین» به شماره 1/3993ف در کتابخانه ملی جمهوری اسلامی یاد کرد که البته بخش چشمگیری از آن حاوی مباحث اخلاقی، اما بخش دیگری از آن حاوی فروع دین است.
یک منظومه فقهی نیز به شماره 4/15309 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود که ناظم آن نامشخص، اما حاوی ماده تاریخ 945ق است.
اما آنچه این نوشتار به آن می‌پردازد منظومه‌ای مختصر است در اصول و فروع که شاعری متخلص به «حافظی» آن را در کمتر از 200 بیت سروده است. شاعر در بیت نهم منظومه و نیز بیت پیش از آخر، از تخلص خود یاد کرده است. از او در تذکره‌های فارسی آگاهی‌های چندانی به دست نمی‌آید.
مرحوم آقابزرگ طهرانی منظومه فارسی مختصری، نزدیک حدود 200 بیت، در موضوع اصول دین و طهارت و نماز به نام «تحفه طهماسبیه» را از همین مؤلف دانسته که آن را به دستور شاه طهماسب صفوی سروده است. 2 این مسئله نشان‌دهنده معاصر بودن این شاعر با این پادشاه صفوی است.
در کتاب اثرآفرینان، گویا با استناد به ریحانة الادب، تاریخ زندگی شاعر 930 الی 984ق بیان شده است؛ در حالی‌که تهیه‌کنندگان این کتاب توجه نداشته‌اند که این تاریخ دوره پادشاهی شاه طهماسب است 3؛ و صاحب ریحانة الادب خود اشاره کرده است که نام و زمان فوت شاعر به دست نیامد. 4
آقابزرگ طهرانی نسخه‌ای خطی از تحفه طهماسبیه را در کتابخانه سید حسن صدر در کاظمین رؤیت نموده و گفته است که با این بیت آغاز می‌شود:
ابتدأنا باسمه الاعظم * وهو الله صانع العالم
در اواخر آن نیز آمده است:
حافظی این رساله مختصریست * از برای عرابی و حضریست 5
مرحوم آقابزرگ همچنین از منظومه حاضر با عنوان منظومه در اصول و فروع دین نام برده و دو نسخه از آن، یکی در کتابخانه سید حسن صدر در کاظمین، و دیگری در کتابخانه دانشگاه تهران (به شماره 3/1927) شناسایی کرده است. 6
نگارنده این سطور، برای تصحیح این منظومه، تصویر دو نسخه خطی از آن را به دست آورده است که هر دو در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود:
اولی نسخه مستقلی است به شماره 9756 که بر اساس توضیحات پایانی نسخه، به خط نستعلیق میر غلامحسین در 24 ربیع‌الثانی 1273ق برای خواندن میرزا محمدتقی صاحب کرمانی پسر حاجی محمد مهدی صاحب وصیّه کرمانی کتابت شده است. این نسخه 13 برگ 9 سطری دارد و اندازه صفحات آن 5/14×19 سانتی‌متر است. 7
در این نسخه، متن منظومه با عناوین متعددی به شنگرف، به بخش‌های مختلف تفکیک شده است. در حاشیه صفحات نسخه نیز شرح مختصری بر منظومه نگاشته شده است و برای برخی عبارات مشکل آن توضیحاتی وجود دارد.
نسخه دوم، بخش سوم از مجموعه‌ای است به شماره 1927، که به خط نستعلیق چلیپا کتابت شده است. این مجموعه خطی 259 برگ به ابعاد 11×16 سانتی‌متر دارد و منظومه حاضر، صفحات «94پ» الی «97ر» از آن نسخه را دربرمی‌گیرد. 8
این نسخه نام کاتب و سال کتابت ندارد، اما دانش‌پژوه زمان آن را از سده 13 تعیین کرده است. آقابزرگ طهرانی نیز که این نسخه را رؤیت کرده، تاریخ کتابت آن را 1264ق بیان می‌کند 9 که شاید تاریخ کتابت رساله دیگری از این مجموعه باشد.
در تصحیح منظومه حاضر، نسخه شماره 9756 دانشگاه تهران (به عنوان نسخه 1)، نسخه اساس قرار گرفته و با نسخه شماره 3/1927 دانشگاه تهران (به عنوان نسخه 2) مقابله شده است.
احمد خامه یار