میراث مکتوب- نخستین رسالۀ جامع در هیئت بطلمیوسی نوشتۀ ابومحمد عبدالجبار خَرَقی با تصحیح، ترجمه و پژوهش حنیف قلندری، با نظارت دکتر حسین معصومی همدانی، از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب با همکاری پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران منتشر شد.
کتاب «منتهی الإدراک فی تقاسیم الأفلاک» به عنوان سیصد و سی و ششمین کتاب و بیست سومین عنوان از مجموعۀ علوم و فنون مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده است.
آثار هیئت به دسته‌ای از آثار نجومی دورۀ اسلامی گفته می‌شود که هدف از نوشتن آنها عرضۀ تصویری کلی از جهان اطراف، شامل آسمان و زمین بوده است. هر چند کتاب «الاقتصاص فی أحوال الکواکب» نوشتۀ بطلمیوس را می‌توان منبع این آثار دانست اما می‌توان گفت، که ترتیب مطالب و محتوای این آثار به مرور در دورۀ اسلامی تدوین شده است.
«منتهی الإدراک فی تقاسیم الأفلاک» نوشته عبدالجبار خرقی، که احتمالاً در حدود سال‌های 526/527 قمری نوشته شده، نخستین نمونه از یک اثر جامع هیئت است. کتاب خرقی در سه مقاله تنظیم شده است و می‌توان ردّ پای نظام تقسیم فصول او را در آثار مشهورتر بعدی دید. ضمناً نویسندگان آثار بعدیِ هیئت حتماً در کتاب‌های خود به خرقی اشاره کرده‌اند.
دکتر معصومی همدانی، به عنوان دبیر مجموعۀ علوم و فنون مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، در مقدمۀ خود بر این اثر، با اشاره به جنبش اخیر در زمینۀ تحقیق در تاریخ علم در اسلام در نیم قرن گذشته، به عوامل مؤثر بر این پدیده پرداخته است.
وی ضعیف شدن دید اروپامحور در تاریخ علم و عنایت به تاریخ علم در تمدن‌های غیرغربی، توجه مردم کشورهای اسلامی به تاریخ گذشتۀ خود و از جمله به تاریخ علم، گسترش تحقیق در تاریخ علم دوران قرون وسطا و اوایل دوران جدید در غرب و عنایت به تاریخ علم در دوران اسلامی به عنوان یکی از منابع علم این دوران‌ها را از جمله عوامل مؤثر در این جنبش دانسته است.
حنیف قلندری، مصحح این اثر نیز در مقدمه‌ای که بر این کتاب نوشته است، به عبدالجبار خرقی و آثار وی پرداخته و در ادامه به تحقیقات معاصر دربارۀ خرقی اشاره کرده است. هیئت‌نگاری، منتهی الإدراک فی تقاسیم الأفلاک، نسخه‌ها و روش تصحیح و منابع مقدمه از دیگر موضوعاتی است که قلندری در مقدمه به آنها پرداخته است.
خوانندگان در ادامه مطالعۀ این اثر متن عربی این رساله را نیز از نظر می‌گذرانند. متن عربی دارای سه مقاله است. مصحح در ادامه متن ترجمه شده به فارسی را نیز در اختیار علاقه‌مندان قرار داده است. مقالۀ اول، دربارۀ چگونگی ترکیب افلاک و دارای 20 باب است. مقالۀ دوم دربارۀ هیئت زمین و تقسیم آن به آباد و ناآباد نام دارد. این بخش نیز دارای باب‌های 17 گانه است. دربارۀ تاریخ، عنوان مقالۀ سوم است.
خوانندگان در مقاله یازده باب دربارۀ معنی تاریخ، چیستی سال، چیستی ماه، چیستی ساعت، دربارۀ قِران‌ها و دربارۀ اَدوار را از نظر می‌گذرانند. تصحیح این اثر با درج نمایه‌های کسان، اسامی کتابها و نام‌های جغرافیایی به پایان می‌رسد.
کتاب منتهی الإدارک فی تقاسیم الأفلاک با یادداشت دبیرمجموعه، دکتر حسین معصومی همدانی، و مقدمۀ 180 صفحه‌ای مصحح و 696 صفحه متن، نمایه و مقدمۀ انگلیسی در 20 صفحه، با جلد شومیز به قیمت 135 هزار تومان و با جلد سخت به بهای 155 هزار تومان تقدیم علاقه مندان می‌شود.
علاقه‌مندان به خرید نسخۀ الکترونیک کتاب «منتهی الإدارک فی تقاسیم الأفلاک» می‌توانند از طریق سایت منشورات میراث مکتوب (اینجا کلیک کنید) اقدام کنند.
علاقه‌مندان به تهیۀ نسخۀ چاپی کتاب نیز می‌توانند با واحد فروش مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، با شمارۀ 66490612 داخلی 105، تماس حاصل نمایند.
مریم مرادخانی