کتاب شاهنامۀ ابومنصوری به فرمان ابومنصور محمد بن عبدالرزاق، حاکم طوس و با نظارت وزير او ابومنصور المعمری در فاصله سالهای ۳۴۰ تا ۳۴۶ هجری قمری گردآوری شد.
تنها بخش برجای مانده از این کتاب، مقدمهای است که کوشش گروهی از دهقانان و فرزانگان خراسان برای گردآوری روایتهای کهن از تاریخ شاهان ایران، از آغاز پادشاهی کیومرث تا پایان دوره ساسانیان، را نشان میدهد. این مقدمه یکی از کهنترین نمونههای نثر فارسی به شمار میرود و از نظر لغوی، دستوری و ادبی ارزشی ویژه دارد و نشاندهنده تداوم سنتهای تاریخنگاری در دوره اسلامی است.
در این کتاب، با تکیه بر یازده نسخه کهن و معتبر شاهنامه فردوسی، تصحیح تازهای از مقدمۀ شاهنامۀ ابومنصوری ارائه شده است.
در بخش پژوهشی کتاب، زندگی سیاسی و تاریخی ابومنصور محمد بن عبدالرزاق، منابع احتمالی شاهنامۀ ابومنصوری و شیوۀ گردآوری و روایت آن نیز تحلیل شده است.
محمودی لاهیجانی، مصحح متن، در مورد ضرورت این تصحیح نوشته است: «آنچه امروز از کتاب شاهنامۀ ابومنصوری باقی مانده تنها مقدمهای است که آن را علامه قزوینی حدود یکصد سال پیش با جمعآوری و مقابلۀ نسخههای موجود تصحیح کرد. این مقدمه تا امروز یکی از کهنترین نثرهای تاریخدار زبان فارسی محسوب میشود؛ اما با گذشت یک قرن از تصحیح ایشان و با یافتن نسخههای متعدد از شاهنامه فردوسی نگاهی دوباره به این متن کهن و تصحیح و بازنگری آن سودمند خواهد بود».
معرفی کتاب در پیشگفتار مصحح
مصحح کتاب در ابتدای مقدمۀ یکصد صفحهای خود نوشته است: «کاتبان و نویسندگان در دوران خلافت امویان و عباسیان آثار فراوانی را از زبان پهلوی به زبان عربی ترجمه کردند که برخی از این آثار به تاریخ ایران پیش از اسلام اختصاص داشت. ترجمه این کتابها تلاشی بود برای آشنایی مسلمانان با فرهنگ و تمدن سرزمینی که تازیان به تازگی بر آن مسلط شده بودند و مردم آن سرزمین را از موالی و بندگان خود میدانستند».
وی ضمن نام بردن و معرفی مختصر آثار افرادی همچون جبلة بن سالم بود (مترجم در دوران خلافت هشام بن عبدالملک بن مروان ـ ۱۰۵-۱۲۵ ق.) و عبدالله بن مقفع (۱۰۴-۱۴۲ق.) و سخن از تأثیر آثار ابن مقفع بر نهضت ترجمه، از موبدان، دهقانان و خاندانهای نژادۀ ایرانی به عنوان کسانی که نقش مهمی در حفظ و بازنویسی داستانهای اساطیری – حماسی و روایتهای تاریخی ایران باستان داشتهاند، نام میبرد.
وی در معرفی نمونهای از آثار آنان به گفتۀ یکی از این موبدان ـ که حمزه اصفهانی نام او را بهرام پسر مردانشاه موبد ولایت شاپور از شهرستان فارس ثبت کرده ـ اشاره میکند که نوشته است: «بیستواند نسخه از کتاب خداینامه را به دست آوردم و سنوات تاریخی پادشاهان ایران را از زمان کیومرث پدر بشر تا پایان روزگار آنان و زوال حکومت ایشان به دست تازیان، اصلاح کردم»
وی شاهنامۀ ابومنصوری را نیز نمونهای از همکاری موبدان زردشتی و یکی از خاندانهای نژاده ایرانی توصیف میکند و مینویسد: «در مقدمه این کتاب [= شاهنامه ابومنصوری]، موبدان و دهقانان «خداوندان کُتب» یا صاحبان کتابهایی خوانده شدهاند که به درخواست ابومنصور المعمرى، وزير محمد بن عبدالرزاق، به طوس فراخوانده میشوند تا کتابی را در تاریخ پادشاهان ایران گردآوری کنند».
وی دربارۀ جایگاه این کتاب مینویسد: «پس از اتمام این کتاب، شاهنامه ابومنصوری مورد توجه نویسندگان و شاعران ایرانی قرار گرفت، به گونهای که ابوریحان بیرونی در کتاب الآثار الباقية عن القرون الخالیه در بخشهایی به مطالب این کتاب در ذکر سنوات پادشاهان ایران پرداخته است. علاوه بر این، بسیاری از شاهنامهپژوهان معتقدند که شاهنامۀ ابومنصوری تنها منبع دقیقی و فردوسی یا دستکم یکی از منابع اصلی آنها برای سرودن شاهنامه بوده است».
وی ادامه میدهد: «این موضوع را میتوان از شواهدی دریافت که در مقدمۀ شاهنامۀ ابومنصوری و شاهنامۀ فردوسی دیده میشود؛ از جملۀ این شواهد، آوردن مقدمۀ شاهنامۀ ابومنصوری در ابتدای برخی از نسخههای شاهنامۀ فردوسی است که نشان میدهد کاتب یا کاتبانی که این بخش را به ابتدای شاهنامۀ فردوسی افزودهاند، این دو کتاب را در ارتباط با هم میدیدهاند. همچنین یادکرد نام سه تن از موبدان و دهقانان در شاهنامۀ فردوسی که در فراهم آوردن شاهنامۀ ابومنصوری نقش داشتند، نشانۀ دیگری است که فردوسی از این کتاب برای سرودن شاهنامه استفاده کرده است».
«مقدمۀ شاهنامۀ ابومنصوری» (نگاشتۀ محرم 346 قمری) با تصحیح و تحقیق سید علی محمودی لاهیجانی از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در 228 صفحه و با قیمت 410 هزار تومان منتشر شده است.
علاقهمندان برای خرید این کتاب میتوانند از طریق شماره تلفن ۰۲۱۶۶۴۹۰۶۱۲ داخلی ۱۰۵ با دفتر فروش مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب تماس حاصل کرده و یا به وبگاه فروش mirasmaktoob.net مراجعه کنند.