میراث مکتوب- نشست «صد کتاب ماندگار قرن» به مناسبت اربعین حسینی، با بررسی کتابِ «تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهداء (ع)» تألیف علامه سیدمحمدعلی قاضی طباطبائی و با سخنرانی محمدکاظم رحمتی عضو هیئت علمی بنیاد دایرةالمعارف اسلامی و محمد اسفندیاری پژوهشگر مطالعات دینی به میزبانی سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران برگزار شد.
عبدالله فرهی پژوهشگر و استاد تاریخ تمدن اسلامی و دبیر این نشست تخصصی ضمن عرض تسلیت ایام اربعین حضرت سیدالشهداء به معرفی اجمالی از شخصیت و فعالیت‌های علامه سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی پرداخت و گفت: این عالم برجسته که در سال ۱۲۹۳ هجری شمسی در تبریز متولد شد از عالمان حوزه علمیه قم بود که از حضور بزرگان دینی چون آیت الله خوانساری، آیت الله بروجردی، آیت الله گلپایگانی و امام خمینی (ره) کسب فیض کرد.
فرهی ادامه داد: مرحوم شهید قاضی که نقش ویژه‌ای در جنبش مردم تبریز و نهضت امام خمینی (ره) علیه رژیم پهلوی داشت و ساواک از وی با عنوان خمینی آذربایجان یاد می‌کرد سرانجام در ۱۰ آبان ۱۳۵۸ مصادف با روز عید قربان، توسط گروهک فرقان به شهادت رسید تا از وی به عنوان اولین شهید محراب یاد شود.
سنت مقتل نویسی در میان غیرشیعیان رواج داشته است
در ادامه نشست محمدکاظم رحمتی عضو هیئت علمی بنیاد دایرةالمعارف اسلامی با اشاره به این نکته که زنده نگاه داشتن واقعه عاشورا در میان شیعیان یک واجب دینی در طول تاریخ برشمرده می‌شود، گفت: ثبت وقایع تاریخی عاشورا در طول تاریخ و در منابع مکتوب همواره به عنوان موضوع مورد بحث میان مسلمانان بوده است به طوری که غیرشیعیان نیز به این موضوع توجه داشتهاند و در آیین و منابع غیرشیعی مشهود است.
رحمتی با اشاره به سنت مقتل‌خوانی در میان حنفیان تاجیکستان اظهار داشت: این سنت که در محیط غیرشیعی رواج داشته و تا به امروز حفظ شده، نشان از توجه به واقعه عاشورا در میان غیرشیعیان دارد؛ همانگونه که در سنت مجلس‌خوانی در خراسان دیده می‌شود که سلیمان بن داود سقسینی در قرن ششم کتابی با عنوان زهره الریاض و نزهه القلوب المراض به سبک مجلس‌گویی در خراسان نگاشته شده است.
این عضو هیئت علمی بنیاد دایرةالمعارف اسلامی با اشاره به برگزاری مراسم مقتل‌خوانی در ایام عاشورا توسط ابن جوزی فقیه مشهور حنفی اظهار داشت: توجه به سنت‌های عملی در میان شیعیان و غیرشیعیان پیشینه تاریخی دارد و پدیده‌ای است که در جهان اسلام از گذشته قابل مشاهده بوده است.
رحمتی با اشاره به ادبیات مقتل‌نویسی در دوره قاجار گفت: ادبیات مقتل‌نویسی در دوره قاجار تفاوت چشمگیری با دوره صفویه دارد و از جمله کتاب‌های این دوره می‌توان به کتاب اسرارُ الشّهاده ملاآقا فاضل دربندی اشاره کرد که توجه بسیاری از علمای شیعه را برانگیخت که میرزا حسین نوری از شخصیت‌های برجسته ساکن عراق در کتاب لولو و مرجان نقدی بر این کتاب نوشت و در کنار آن مطلب تاریخی بازگشت اسرا از شام به مدینه و حضور در چهلمین روز از شهادت حضرت سیدالشهداء در کربلا را رد کرد.
نویسنده در این اثر مقتل نویسی‌های غیرمعتبر را نقد می‌کند
این عضو هیئت علمی بنیاد دایرةالمعارف اسلامی در تشریح چگونگی تألیف کتاب «تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهداء (ع)» اظهار داشت: این کتاب از پرسش و پاسخ میرزا علی جناب‌زاده در یادداشت مکتوبی با قاضی طباطبایی درباره اول اربعین حضرت سیدالشهداء تألیف شد که باعث شد نویسنده با طرح مسائل متعدد و روحیه‌ای نقاد به این موضوع بپردازد.
وی ادامه داد: مؤلف در این کتاب مقتل‌نویسی‌های معاصر دوران خود همچون کتاب مصائب المعصومین اثر عبدالخالق یزدی را با توجه به گرایشهای عبدالخالق یزدی به جریان شیخیه مورد نقد قرار می‌دهد و این مقتل را غیرمعتبر و ضعیف معرفی می‌کند و یا از کتاب ناسخ التواریخ به عنوان کتاب درباری یاد می‌کند که البته با توجه به دقت نظرهای قاضی طباطبایی توجه به این مسائل جای تأمل دارد.
رحمتی دقت در منابع و مراجعه به نسخه‌های خطی را از جمله ویژگی‌های اثر قاضی طباطبایی برشمرد و گفت: توجه قاضی طباطبایی به نسخ خطی، اطلاعات در مورد معاصرین دوران خود و تراجم‌نگاری و شرح حال نویسی، دانش گسترده وی و دامنه توجه به منابع از جمله ویژگی‌های این عالم برجسته است که در کتاب تحقیق درباره اول اربعین حضرت سید الشهداء (ع) از آنها بهره گرفته است.
این عضو هیئت علمی بنیاد دایرةالمعارف اسلامی با تأکید بر ارزشمندی مطالب این کتاب گفت: کتاب تحقیق درباره اول اربعین حضرت سید الشهداء (ع) دارای مطالب جالب توجهی است اما موضوعی که از ابتدا درباره آن بسط و نگارش پیدا کرده است یعنی اثبات رخداد حضور اهل بیت در کربلا در روز اربعین همچنان از نظر بسیاری از علما و محققان ناکام مانده است ولی با این وجود از حیث مطالب متعدد قابل رجوع است.
مسئله محور بودن کتاب در مقابل موضوع محور بودن
محمد اسفندیاری پژوهشگر مطالعات دینی در ادامه این نشست تخصصی با بیان اینکه موضوع اصلی این کتاب در مورد حضور اسیران اهل بیت در چهلمین روز از شهادت حضرت سیدالشهداء در کربلا و یا حضور آنان در سال بعد است، گفت: در این موضوع دو قول وجود دارد، قولی از جانب سیدبن طاووس که حضور اسیران اهل بیت در این روز را رد می‌کند و قول دیگر مربوط به قاضی طباطبایی است که به حضور اسیران اهل بیت در روز اربعین اشاره دارد.
وی ادامه داد: از میان ویژگی‌های متعدد کتاب چهار ویژگی قابل تأمل است که اولین ویژگی آن می‌توان به مسئله محور بودن کتاب در مقابل موضوع محور بودن منابع دیگر اشاره کرد که با توجه به اینکه تقریباً شش هزار کتاب به زبان‌های فارسی به عربی در مورد امام حسین (ع) وجود دارد اغلب این منابع موضوع محور هستند و به ولادت تا شهادت و یا قیام تا شهادت آن حضرت پرداخته‌اند.
اسفندیاری با تأکید بر اینکه در تحقیق و پژوهش باید به حل مسئله یا رفع مشکل پرداخت گفت: دیگر ویژگی این کتاب عدم توجه به مسئله نماها است و این کتاب در تلاش است تا مسئله اربعین را حل کند.
نویسنده در این کتاب بسیار تتبع کرده است
این پژوهشگر مطالعات دینی بیان کرد: تتبع ویژگی دیگر این کتاب است چون تاریخ علم نقلی است و تتبع در این علم جایگاه ویژه‌ای دارد که این کتاب از آن بهره‌مند است.
وی ادامه داد: وجود اطلاعات و مطالب قابل توجه بسیار در این کتاب دیگر ویژگی آن است اما در کنار این محاسن نثر ضعیف کتاب و هندسه نامناسب آن را می‌توان از معایب آن دانست که با وجود هوشمندی و تلاش نویسنده در مدیریت معلومات و اطلاعات گسترده موفق عمل نشده است.
حل تعارض تاریخ و کلام، کلید حل مسائل است
اسفندیاری تعارض تاریخ و کلام را مشکل دیگر این کتاب دانست و گفت: تا زمانی که تعارض کلام و تاریخ حل نشود مسائل راه حلی نمی‌یابند در نتیجه مورخان باید در عرصه تاریخ عقیده را تعلیق کنند چون در غیر اینصورت تاریخ نگاشته شده تاریخ تئولوژیک و خادم کلام خواهد بود.
وی در پایان صحبت‌های خود بر ضرورت توجه به آثار شهید قاضی طباطبایی تأکید کرد و گفت: مخطوطات و کتاب‌های این عالم برجسته نیازمند تحقیق توسط محققان صاحب علم است تا پس از پنجاه سال که از شهادت این شهید گرانقدر می‌گذرد علاوه بر مراسم بزرگداشت، آثار وی نیز به تحقیق و چاپ مناسبی برسند.
در پایان این نشستِ تخصصی پرسش و پاسخ برگزار شد و کارشناسان به سؤالات حضار پاسخ دادند.
منبع: کتابخانه ملی