میراث مکتوب- مقتل به معنای قتلگاه و محل کشتن است و در عین حال اصطلاح مَقْتَل و مقتل‌نویسی، نوعی تاریخ‌نگاری است که به چگونگی قتل یا شهادت شخصیت‌های مهم می‌پردازد. مقتل‌نگاری میان شیعیان بیشتر برای شرح شهادت امامان معصوم(ع) و شخصیت‌های برجسته شیعه بوده است. اما به دلیل رواج مقتل‌نویسی درباره واقعه کربلا، استفاده از این اصطلاح به نقل رویدادهای مربوط به شهادت امام حسین(ع) و یارانش اختصاص پیدا کرده است. در گذشته جلسات مقتل‌خوانی، به معنای خواندن از روی کتاب‌های «مقتل» مرسوم بود و به همین دلیل نقل حوادث عاشورا تکیه به منابع مستند داشتند. نکته‌ای که بسیاری از مراجع و علمای دینی هم بر آن تاکید داشته و مداحان را تشویق و توصیه به خواندن ذکر مصیبت از روی مقتل می‌کنند تا خدای نکرده مسائل غیرواقعی به اهل بیت(ع) نسبت داده نشود. در این پرونده به مقتل‌های اصلی شیعه از وقایع عاشورا پرداخته‌ایم.
مقاتل مهم تاریخ تشیع
مقتل‌های امام حسین(ع) معمولا حاوی روایاتی از پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع) درباره پیش‌بینی واقعه عاشورا، نامه‌ها و سخنان امام حسین(ع)، مطالبی از همراهان امام حسین(ع) که در واقعه کربلا کشته نشدند، خطبه‌های امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) پس از عاشورا، روایات امامان شیعه درباره شهادت امام و نکاتی از دشمنان امام حسین(ع) درباره واقعه عاشوراست. اوج مقتل‌نگاری در قرن‌های سوم و چهارم قمری است. ولی پس از آن تا روی کار آمدن صفویه دوره افول مقتل‌نویسی است و آثار این دوره با گزارش‌های نامعتبر و بدون سند آمیخته شد که نقش مهمی در تحریف وقایع عاشورا داشته‌اند، مانند کتاب روضة الشهداء، تألیف ملاحسین کاشفی. (روش نگارش کتاب روضة الشهداء را نه تحقیقی و تاریخی، بلکه داستان‌سرایانه دانسته‌اند. برخی محققان از جمله شهید مطهری در کتاب حماسه حسینی، به رویکرد نویسنده و مطالب کتاب روضة الشهداء انتقاداتی وارد کرده‌‌اند و آن را از منابع تحریف‌گستر در واقعه عاشورا دانسته‌اند.) رسمیت یافتن مراسم عاشورا همزمان با دولت صفوی باعث تدوین مقتل‌های جدیدی شد که منابع دقیقی نداشتند و واقعه عاشورا بیشتر با هدف استفاده در مجالس روضه‌خوانی و سوگواری و فراهم‌ساختن زمینه برای گریه، نوشته شد. بنابر نظر مشهور، مقتل ابی‌عبدا… الحسین(ع)، اثر اَصبَغ بن نُباتَه مُجاشِعِی؛ قدیمی‌ترین مقتل در زمینه حوادث شهادت امام حسین(ع) است اما در حال حاضر این مقتل موجود نیست. همچنین ترجمةالحسین علیه‌السلام و مقتله، از کتاب الطبقات الکبری اثر ابن‌سعد، ترجمه و مقتل امام حسین(ع)، از انساب الاشراف اثر احمد بن یحیی بلاذُری، گزارش قیام کربلا در کتاب الاخبار الطوال تألیف دینَوَری و «فُتوح» از ابن اعثم، دیگر مقاتل معتبر هستند.
کهن‌ترین منبع تاریخی دست اول و در دسترس
مَقْتَل‌ُ الْحُسَین نخستین مَقتل درباره واقعۀ عاشورا و شهادت امام حسین(ع)، نوشته ابومِخنف (درگذشت ۱۵۷ق) است که از اصحاب امام محمد باقر(ع) و امام جعفر صادق(ع) بوده. این کتاب دو نسل پس از واقعه عاشورا نگاشته شده و به خاطر شهرت گردآورندۀ آن، به «مقتل ابومِخنف»، شهرت یافته است. این مقتل تا قرن چهارم موجود و در اختیار مورخانی چون طبری و ابن اعثم بوده است. اما در قرون بعدی مانند دیگر آثار ابومخنف از میان رفته است. بعدها تلاش شد با گردآوری و تدوین نقل‌قول‌های موجود در کتاب «تاریخ طبری»، مقتل واقعی ابومخنف را بازسازی کنند. زمانی که وی نگارش مقتل الحسین را آغاز کرد، هنوز برخی از شاهدان مورد اعتماد واقعه کربلا در قید حیات بودند. ابومخنف از روایت دو گروه عمده برای نوشتن این کتاب استفاده کرده‌است: راویان حاضر در صحنه، شامل اعضایی از خاندان امام حسین(ع) که در کربلا حاضر بودند، یاران این امام که هرکدام به دلایلی زنده ماندند، شاهدان بی‌طرف و ناظر بر وقایع. همچنین راویان دور از صحنه که گاه از طریق یک تا سه واسطه به‌دست آورده و نقل کرده‌است مانند راویان دوستدار و شیعیان ائمه، راویان وابسته یا متمایل به امویان و خویشاوندان آنان، محدثان بی‌طرف، مشایخ حدیث و خویشاوندان ابومخنف.
مشهورترین مقتل حال حاضر
«أللُّهوف عَلی قَتْلَی الطُّفوف» یا «اَلمَلْهوف عَلی قَتْلَی الطُّفوف» (به معنی آه و ناله بر کشتگان کربلا) مشهور به «لُهوف»، از مقتل‌نگاری‌های مشهور شیعیان در بیان مصائب واقعه کربلا و شهادت امام حسین(ع)، نوشتۀ سید ابن طاووس (متوفای ۶۶۴ق) است. نویسنده کتاب را برای مسافران عتبات و زائران حرم امام حسین(ع) و به‌صورت مختصر نوشته و به همین سبب، سلسله اسناد روایات را حذف کرده و تنها آخرین راوی یا منبع روایت را ذکر کرده است. کتاب لهوف وقایع مرتبط با امام حسین(ع) را از قبل از تولد ایشان تا رویدادهای پس از واقعه عاشورا در بر می‌گیرد، با این حال نویسنده از ذکر مطالب اغراق‌آمیز خودداری کرده است. با این که این مقتل در قرن هفتم هجری تدوین شده، اما در کنار منابع و مقاتل دست اول قرار گرفته و مشهورترین مقتل شناخته می‌شود. نویسنده کتاب اللهوف سید رضی‌الدین علی بن موسی بن جعفر ابن‌طاووس مشهور به سید ابن طاووس، از عالمان و نویسندگان شیعه در قرن هفتم قمری و اهل حِلّه است. او از نوادگان امام حسن(ع) و امام سجاد(ع) و استاد عالمانی چون علامه حلی و یوسف سدیدالدین، پدر علامه حلی است. سید ابن طاووس «جمال العارفین» خوانده شده و این لقب به‌سبب سجایای اخلاقی بسیار، تقوا و مراقبه فراوان و حالات عرفانی‌اش دانسته شده است. این مقتل شامل یک مقدمه و سه مسلک است. مقدمه؛ شامل مطالبی در باب مقام امام حسین(ع) و عظمت واقعه عاشورا. مسلک اول؛ از ابتدای تولد امام حسین(ع) و اشاره به روایات قدسی و روایات اهل‌بیت(ع) به قضایای کربلا شروع می‌شود و پس از نقل آن‌چه بر مسلم بن عقیل در کوفه گذشت با ورود امام حسین(ع) به صحرای کربلا پایان می‌یابد. مسلک دوم؛ گزارشی از شرح نبرد و چگونگی شهادت اصحاب امام حسین(ع) تا وقایع ظهر عاشورا و شهادت امام حسین(ع) را بیان می‌کند. مسلک سوم، از ماجرای عصر عاشورا و اسارت اهل‌بیت امام حسین(ع) شروع می‌شود و تا بازگشت آن‌ها به مدینه و شرح احوال امام سجاد (ع) در مدینه را بیان می‌کند. چند ترجمه فارسی از این کتاب منتشر شده است که بخش ابتدایی این مطلب و متن زیر از آن برگرفته شده است: امام علیه السلام، لحظه‌ای برای استراحت توقّف فرمود و در حالی که ضعف از جنگ بر وی عارض گردیده بود، در همان حال سنگی از دشمن آمد و به پیشانی حضرت اصابت نمود. امام علیه السلام پیراهن را بالا زد تا خون پیشانی را بازدارد که تیری سه‌شاخه و زهرآلود بیامد و بر قلب مقدسِ امام نشست، امام علیه السلام فرمود: «بسم‌ا… و با… و علی ملّة رسول‌ا… صلی ا… علیه وآله». و آن گاه سر به آسمان برداشت و گفت: «خداوندا تو می‌دانی که اینان مردی را می‌کشند که بر گستره زمین جز او فرزند دختر پیامبر نیست».
علیرضا کاردار
منبع: خراسان آنلاین