میراث مکتوب – شاهنامۀ فردوسی یکی از آثار ادبی گرانبهایی است که براساس کتاب‌ها و متن‌های موجود در قرن چهارم هجری دربارۀ تاریخ و فرهنگ دوران پیش از اسلام استوار شده است. 
معماری هنر و فن خلق فضا برای انجام انواع فعالیت‌های انسانی است و شکل‌گیری هر فضای معماری از عوامل گوناگون و متعددی تأثیر می‌پذیرفته است که اقلیم، جغرافیا، مواد و مصالح، کارکردهای اصلی یک فضا، دانش و مهارت فنی، الگوهای خاص رفتاری، شیوۀ معیشت و امکانات اقتصادی، شرایط و خصوصیات اجتماعی و فرهنگی جامعه از این عوامل به شمار می‌آیند. آنچه در زمنیۀ معماری به آن با عنوان «فرهنگ» اشاره می‌شود و چه بسا بتوان آن را فرهنگ معماری نامید، پدیده و خصوصیتی است که ضمن آنکه به شکلی مستقل قابل طرح، مطالعه و معرفی است؛ اما وجود آن از عوامل متعدد شکل‌دهنده به فضای معماری ناشی شده و به همین سبب ریشه در تاریخ یک سرزمین دارد و کمابیش در طی تاریخ معماری آن سرزمین به گونه‌ای خاص تجلی یافته است. پیشینۀ این پدیده که به سبب وجود عواملی مانند جغرافیا، اقلیم و شیوۀ معیشت پدید آمده است به دوران پیش از اسلام می‌رسد و کاربرد آن در شهرهای بزرگ تا چند دهۀ پیش تداوم یافته بود و آثاری بی‌شمار از آن برجای مانده است. طرح چهار ایوانی نیز یکی از خصوصیات مهم و اساسی معماری ایرانی است که در بسیاری از بناهای عمومی، مذهبی یا برخی از کاخ‌ها طی قرن‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
بررسی خصوصیات معماری پیش از اسلام، افزون بر آنکه برای شناخت فرهنگ و هنر آن دوران ضروری است، برای آگاهی دقیق‌تر و بهتر معماری ایران در دوران اسلامی نیز لازم و ضروری میباشد، زیرا بدون آگاهی از آن نمی‌توان دوره و روند شکل‌گیری عناصر و پدیده‌های معماری ایرانی را به درستی مورد بررسی قرار داد.
در یک طبقه‌بندی کلی، منابع معماری ایرانی را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد: نخست: بناها و آثار برجای مانده؛ دوم: متون ادبی، تاریخی و سفرنامه‌ها. شمار آثار و بناهای برجای مانده به‌ویژه آثار متعلق به دوران پیش از اسلام چنان اندک است که با بررسی آنها به‌تنهایی نمی‌توان به بسیاری از خصوصیات معماری و شهرسازی آن دوران دست یافت. اطلاعات و اسناد معماری در متون و نوشته‌های برجای‌مانده چنان اندک است که استخراج آنها به سادگی میسر نیست، هر چند که به هر صورت بررسی آنها برای یافتن اطلاعات بیشتر ضروری است. متن‌های باقی‌مانده از دوران پیش از اسلام شامل برخی کتاب‌های مذهبی و تایخی و نیز کتیبه‌هایی می‌شود که بر روی بعضی از آثار برجای مانده است. اشاره‌های تاریخی و شواهد نشان می‌دهند که برخی از متن‌های تاریخی مربوط به دوران پیش از اسلام که در قرن‌های نخستین هجری وجود داشته، طی تاریخ از میان رفته است. بعضی از مورخان، ادبا و شعرای کشور برخی از این منابع و اسناد را در همان دوران نخستین پس از اسلام بررسی و مطالعه کردند. شاهنامۀ فردوسی یکی از آثار ادبی گرانبهایی است که براساس کتاب‌ها و متن‌های موجود در قرن چهارم هجری دربارۀ تاریخ و فرهنگ دوران پیش از اسلام استوار شده است. شاید بتوان این اثر ادبی و هنری را به لحاظ سادگی و گویای متن آن و همچنین از این جنبه که تقریباً طی دوره‌ای هزارساله بسیاری از مردم سرزمین ما کمابیش با آن آشنایی دارند، اثری خاص و گنجینه و شاهکاری ملی به شمار آورد که اطلاعات بسیار ارزشمند و سودمندی دربارۀ تاریخ و فرهنگ ایران در دوران پیش از اسلام در آن نهفته است.
اطلاعات موجود در شاهنامۀ فردوسی دربارۀ معماری و شهرسازی دوران پیش از اسلام را می‌توان به شرح زیر بیان کرد:
واژه‌های معماری و شهرسازی و تعریف یا تعاریف آنهاست که ارزش بسیاری زیادی دارد. بسیاری از آن واژه‌ها هم‌اکنون نیز به کار می‌روند و معنی آنها در دورۀ معاصر برای ما آشناست، واژه‌هایی مانند آبگیر، آتشکده، ایوان، بازار، بازارگاه، حجره و غیره از این گونه‌اند. برخی از واژه‌ها نیز امروز به کار می‌روند، اما معنی و مفهوم آنها دگرگون شده است، واژه‌هایی مانند آرامگاه، دخمه و شبستان از این گونه هستند.
دربارۀ برخی از خصوصیات معماری ایران نیز نکات و اطلاعات ارزشمندی در شاهنامه وجود دارد. برای نمونه می‌توان به باغ ـ مزار که گونه‌ای از انواع مزار به شمار می‌آید، اشاره کرد. به هر صورت براساس اشاره‌ای که در قسمتی از شاهنامه به وجود نوعی باغ ـ مزار شده است، می‌توان اظهار داشت که ممکن است پیشینۀ این نوع بنا به پیش از اسلام نیز برسد.
یکی دیگر از نکات مهمی که در شاهنامه دربارۀ فضاهای معماری و شهری وجود دارد، اشاره به نحوۀ استفاده از برخی فضاهاست. چگونگی استفاده از ایوان، کاخ، باغ و مانند آن از نکاتی است که از روی آثار باقی‌مانده به سادگی قابل بررسی نیست و اطلاعات موجود در شاهنامه در این زمینه بسیار ارزشمند است. دربارۀ نحوۀ شکل‌گیری شهرها و برخی از انواع بخش‌ها، عرصه‌ها و فضاهای شهری مانند کهن‌دژ، شارستان، ربض (سواد) و نیز کوی و برزن، میدان ودروازه و همچنین در توصیف برخی از دژ‌های حکومتی، سکونتگاهی یا نظامی و نیز برخی از اقدامات عمرانی، اطلاعات بسیار جالب توجه و ارزشمندی ارائه شده است.
در دو پیوست کتاب، نخست اطلاعاتی از وندیداد، یکی از کتاب‌های مذهبی رزتشتیان دربارۀ نحوۀ ساختن و گسترش سکونتگاهی خاص که می‌توان آن را نوعی الگوی اسطوره‌ای ـ تاریخی دانست و سپس دربارۀ سلسله‌مراتب عرصه‌های مقدس و نامقدس در فضاهای شهری و معماری نکاتی آورده شده است تا توجه معماران، پژوهشگران و دانشجویان به اطلاعاتی که در متون تاریخی، ادبی و مذهبی دربارۀ خصوصیات معماری و شهرسازی ایران نهفته است، جلب شود.
پیوست سوم اشاره‌ای کوتاه به چگونگی شکل برخی آرامگاه‌ها در دوران باستان براساس شاهنامه است، زیرا در این مورد بنا و اثر معماری از آن دوران بسیار اندک است و در پیوست چهارم به شهر زنان اشاره شده، نوعی اندیشه که در دنیای کهن وجود داشته است.
پیوست پنجم به بررسی تطبیقی برخی اطلاعات آمده در شاهنامه فردوسی و فارسنامه ابن بلخی اختصاص دارد و به صورتی ساده نشان داده شده که بسیاری از اطلاعات آورده شده در شاهنامه در منابع دیگر هم آمده است و این حاکی از وجود منابع متعدد در این زمینه است.
برای ارائۀ مفهوم و مفاهیم هر واژه به طور متوسط دو یا سه مثال از شاهنامه آورده شده است و در انتهای هر مثال شمارۀ جلد کتاب و ابیات براساس منبع مورد بررسی یادداشت شده است.
برای آگاهی آن گروه از خوانندگان محترم این اثر که با آثار و بناهای دوران پیش از اسلام در ایران آشنایی کافی ندارند؛ تصاویر، طرح‌ها و نقشه‌هایی از برخی آثار مزبور انتخاب شده که متناسب با برخی از واژه‌ها در کتاب گنجانده شده است. همچنین برای راهنمایی کسانی که در جست‌وجوی موضوع خاصی هستند، فهرست اصطلاحات، مکان‌ها و اشخاص به صورت گزینشی در انتهای کتاب آورده شده است.
فهرست مطالب کتاب:
مقدمه چاپ دوم
پیش‌گفتار
فصل 1. برخی از واژه‌های معماری و شهرسازی در شاهنامه
فصل 2. گروه‌های اجتماعی، دژها، شهرها و ایوان مداین در شاهنامه
فصل 3. برخی از خصوصیات طراحی معماری
فصل 4. برخی از خصوصیات طراحی شهری
پیوست 1. الگوی سکونتگاه تاریخی ـ اسطوره‌ای در ایران باستان
پیوست 2. سلسله‌مراتب دینی ـ اجتماعی انواع فضاها در ایران باستان
پیوست 3. گور و آرامگاه در شاهنامه
پیوست 4. شهر زنان در شاهنامه
پیوست 5. فارسنامۀ ابن بلخی و شاهنامۀ فردوسی
فهرست تصاویر
فهرست اصطلاحات
فهرست نام مکان‌ها
فهرست نام اشخاص
سلطان‌زاده، حسین، معماری و شهرسازی ایران به روایت شاهنامه فردوسی ، تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی، 210 صفحه، قطع: خشتی، بها: 8500 ریال، 1396.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات