معرفی کتاب نقد متن پژوهی مدرن

میراث مکتوب – کتاب حاضر دربردارندۀ بحثی تازه در زمینۀ تصحیح انتقادی متون، به ویژه متون دورۀ چاپ ماشینی در آغاز سدۀ نوزدهم و سدۀ بیستم است.

کتاب از دو پیشگفتار، یک مقدمه، هشت فصل، یک خاتمه و یک فصل بعد از خاتمه تشکیل شده است. نویسنده در مقدمه به شرح شرایط و معضلات موجود می پردازد. در فصل اول تاریچه ای از متن پژوهی مدرن انگلیسی –  آمریکایی ارائه می کند و ریشه های نظریه ای را که می خواهد به نقد بکشد باز می کند. در چند فصل میانی به ذکر نمونه هایی از وضعیت تولید و نشر متون در دورۀ جدید می پردازد و در فصل پایانی با بررسی این شرایط و مبانی رویکردهای جاری، خواننده را نسبت به ضرورت یافتن راهکارهای تازه در تولید طبع انتقادی متقاعد می کند.

مک گان این کتاب را نخست در دهۀ 80 میلادی منتشر کرد و ویرایش دوم آن را که مبنای ترجمۀ حاضر می باشد  در اوایل دهۀ 90 با افزودن یک مقدمه و یک موخره و نیز با پیشگفتاری عالمانه از پروفسور دیوید گریثام (3) که خود یکی از صاحبنظران این حوزه است به چاپ رسانید.

این پیشگفتار عمدتاً ناظر به تأثیر عمیق دیدگاه های مطرح شده در کتاب بر مطالعات آکادمیک ادبی  امریکا و اروپا می باشد. ترجمۀ فارسی کتاب توسط سیما داد، زمانی که او هنوز مشغول تحصیل در دورۀ دکتری بود  یعنی سال 2011 میلاد ی تکمیل شد. مترجم نیز مقدمه ای مفصل بر کتاب نوشته که در آن به موشکافی رویکرد جامعه شناسیک در متن پژوهی, ظرفیت های این رویکرد برای تطبیق با پژوهش های ادبی و متن شناسیک در زبان و ادبیات فارسی, نظریه های تأثیر گذار ادبی و اجتماعی دورۀ پسامدرن بر این رویکرد و بالاخره تاریخچۀ مختصری از سیر و تطور متن پژوهی در اروپا از عصر اومانیسم تا دورۀ پسامدرن  در امریکا می پردازد. بدین ترتیب ترجمۀ حاضر دارای چهار مقدمه، ده فصل، یک موخره و یادداشتهای نویسنده است و مجموعاً شامل  175 صفحه است. این کتاب همانطور که گریثام نشان می دهد از بدو انتشار موجب انقلابی در حوزۀ متن پزوهی مکتب انگلیسی – امریکایی گردید و بحث های بسیاری در این زمینه را در مجامع اکادمیک و کنفرانس های علمی برانگیخت که تأثیر آن تا به امروز ادامه دارد.

به لحاظ محتوایی «نقد متن پژوهی مدرن» همانگونه که از عنوان کتاب بر می آید عمدتاً به نقد مبانی نظری مصوب سازمان چاپ و نشر طبع های عالمانه در امریکا می پردازد و بطور موکدی حملۀ خود را متوجه  تعریفی می کند که در این دستور العمل از «اعتبار» متن پایه بر مبنای تطابق آن با «نیت نهایی» مؤلف  و تناقضاتی  که  این تعبیر با شرایط واقعی تولید و نشر در عصر تولید ماشینی ایجاد کرده است، می کند. اما همانطور که گریثام در پیشگفتار خود به درستی اشاره می کند مبانی این رویکرد با اندکی توسعه قابل تعمیم به شرایط تولید متون در سنت های کلاسیک و حتی در فرهنگ های دیگر نیز می باشد. اساس حرف مک گان بر این نکته تأکید دارد که اثر ادبی برای آنکه خوانده شود باید از زیر قلم  مؤلف به سطح جامعه راه پیدا کند. با این عزیمت در واقع اثر ادبی از اختیار کامل مؤلف به ساحت مناسبات اجتماعی تولید، نشر و قبول مخاطب پا می نهد و بالطبع در این مسیر دستخوش تاثیراتی واقع می شود  که لازمۀ روند اجتماعی شدن و مقبول واقع شدن است. بنا بر این در چنین شرایطی از نقطه نظر مک گان دیگر نمی توان در بازسازی متون در پی استقرار «نیت مولف» به هر شکلی بود چرا که «متن» محصول تعامل میان خواست اولیه مؤلف و مناسبات اجتماعی اقتصادی که پیرامون چاپ و نشر و پسند مخاطبین در یک دورۀ تاریخی خاص وجود دارد می باشد. این رویکرد اجتماعی به مقولۀ «اعتبار» از نظر مک گان باید به گونه ای در ارایه و تولید متون ادبی لحاظ شود که هیج تحریری از متن به حاشیه رانده نشود . شاید به نظر برسد که طرح این بحث برای سنت متن پژوهی فارسی بی مورد باشد. اما باید به خاطر داشت که اینها مشکلات یک جامعۀ خاص نیست و همین نکته دقیقاً معرفی رویکرد جامعه شناسیک مک گان را به پژوهشگران زبان و ادبیات کلاسیک و معاصر فارسی توجیه می کند. کافی است محققی همت خود را بر بررسی تحریرهای مختلفی که از یک شعر فروغ توسط خود او وجود دارد یا تاریخ چاپ و نشرو رواج  «بوف کور» صادق هدایت از ابتدا تا به امروز، یا چگونگی چاپ و نشر آثار روشنفکران ایرانی قرن نوزدهم بگذارد تا به اهمیت طرح چنین دیدگاهی برای گشودن دریچه های تازه در پژوهش های متن شناختی پی ببرد. در کنار اینها می توان با اندکی توسعه  به بازخوانی شرایط تألیف، تولید و  بازتولید آثار کلاسیک فارسی در بستر تاریخی اجتماعی و سیاسی هر تحریر از این آثار پرداخت. برای مثلاً وقتی علامه قزوینی در تصحیح حافظ به وجود شمار قابل توجهی غزل های غیر اصیل (حافظانه) اشاره می کند یا وقتی استاد شفیعی کدکنی در تصحیح دیوان کبیر شمس تبریزی به اشعاری غیر اصیل بر میخورد که آنها را در فصلی جداگانه جای می دهداین  این فرصت برای پژوهشگرامروز پیش می آید که با بررسی دقیق زمان ورود این «ناخالصی» ها یا «فسادها»  به کنکاش در شرایط اجتماعی , فرهنگی, سیاسی و اقتصادی آن دورۀ تاریخی  بپردازد. یعنی در اینجا بپرسد چه عواملی موجب می شود مردمی در دو قرن بعد از حافظ  درک خود را از اوضاع جاری به زبان حافظ بگذارند.

اگر رویکرد جامعه شناسیک مک گان می تواند پرسش های تازه ای را در مباحث آکادمیک متن پژوهی و نقد ادبی برانگیزد، سبک و سیاق طرح این رویکرد هم در کتاب مورد بحث می تواند نمونۀ یک استدلال محققانه برای مقوله نقد قرار بگیرد. انتقاد اصلی مک گن در این کتاب متوجه  «نیت نهایی» مؤلف است برای این منظور اما مک گن ابتدا تحقیق گسترده ای در تاریخچه ی چاپ و نشر آثار شعرای رمانتیک انگلیسی در قرن هجدهم و نوزدهم انجام می دهند و با ارائۀ شواهد مستند  از موارد متعدد و مختلفی که شرایط اجتماعی، فرهنگی،  اقتصادی یا سیاسی برای چاپ و نشر  هر یک از این آثار پیش آورده آنها را طی فصول میانی کتاب پیش روی خوانند ه می نهد تا نشان دهد که مؤلف به دلایل گوناگون ناچار است برای نشر اثر خود به تعدیل و تغییر در  نیت اولیۀ خود تن در دهد. او پس از بررسی موشکافانۀ نمونه های متنوع و متعدد و بر مبنای این مشاهدات است که در دو فصل پایانی از ایراد خود به اعتبار «نیت نهایی مؤلف» دفاع می کند. بدین ترتیب موضوع کتاب به سه بخش  قابل تفکیک است: در بخش آغازین نویسنده به بازکردن جنبه های بحث و نیز به تأثیر آن بر مباحث آکادمیک متن پژوهی در آمریکا می پردازد. بخش های میانی شامل هشت فصل شواهد و مستندات تاریخی از آثار شعرای رمانتیک و روند «اجتماعی شدن» این آثار می باشد. دو فصل پایانی یعنی «خلاصه» و «نتیجه گیری» به تبیین و دفاع از تحریرهای چندگانه به عنوان راهکاری عملی برای ضبط و ثبت تنوعات متن اختصاص دارد.

کتاب مورد بحث به لحاظ نگاه تازه که به مقولۀ متن پژوهی دارد می تواند یکی از منابع درسی و عملی در متن شناسی قرار بگیرد. عرضۀ این کتاب همچنین می تواند هم برای دانشجویان و هم برای پژوهشگران با زبانی قابل فهم طلیعۀ نو آوری در نگرش به متن پژوهی باشد.