میراث مکتوب- نشست تخصصی «معرفی نسخ خطی فارسی در ترکیه» صبح امروز 19 اردیبهشت ماه همزمان با روز اسناد ملی و میراث مکتوب با حضور حبیب الله عظیمی مشاوره علمی رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی، احسان الله شکراللهی رییس مرکز تحقیقات فارسی دهلی نو و مدیرکل سابق بخش نسخ خطی کتابخانه ملی، قدیر تورگوت نسخه شناس و استاد دانشگاه استانبول و محمود صدقی زاده، رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در آنکارا برگزار شد.
در ابتدای این نشست مجازی حبیب الله عظیمی مشاوره علمی رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با اشاره به این مطلب که آمار دقیقی از تعداد نسخ خطی فارسی در کتابخانه‌های ترکیه در دست نیست، گفت: نسخ خطی از زوایای مختلف مربوط به میراث ایران و ایرانیان است و آثاری مکتوبی کتابت، تذهیب و آرایه شده است که در کتابخانه‌ها و کانون‌های دانشمندان و دیوانی مورد استفاده قرار گرفته است ولی آمار دقیقی از تعداد نسخ خطی فارسی در کتابخانه‌های ترکیه در دست نیست و خوب است که ترکیه با الگوگیری از فهرستگان نسخ خطی فارسی کتابخانه ملی، به تدوین فهرستگان نسخ خطی فارسی اقدام کند.
عظیمی با اشاره به دلایلی برای انتقال نسخه‌های خطی فارسی به ترکیه گفت: نفوذ ادبیات فارسی در کشورهای همسایه به ویژه ترکیه یکی از دلایل مهم در رد و بدل شدن نسخه ها بوده است. تالیف آثاری به زبان فارسی توسط برخی از ادیبان و یا حتی شاهان حاضر، خروج تعدادی از نسخه ها به واسطه مهاجرت علما و در نهایت تاسف برخی از نسخه‌های خطی به دلیل بی توجهی مسئولان ادوار گذشته در کتابخانه‌های ایران از مملکت خارج شده است، مثلا در دوره قاجار از کتابخانه سلطنتی، نسخ خطی مهمی خارج شده است.
وی به آمارهای مختلف وجود نسخ خطی فارسی در کتابخانه‌های ترکیه اشاره کرد و گفت: به طور مثال در یکی از آمارها عنوان شده است که در استانبول 105 هزار نسخه خطی موجود است. همچنین در کتابخانه سلیمانیه که غنی ترین کتابخانه استانبول است براساس آمار سال 2001 م، سه هزار و 680 نسخه خطی فارسی موجود است.
عظیمی در ادامه با اشاره به وجود نسخ خطی فارسی در کتابخانه‌های دیگر ترکیه افزود: نسخ خطی فارسی در کتابخانه‌های دیگر ترکیه از جمله دو کتابخانه در قونیه وجود دارد که حدود 15 هزار نسخه دارند. البته آمار دقیقی از تعداد نسخ خطی فارسی در کتابخانه‌های ترکیه در دست نیست. آمارهای ارائه شده در قالب برآوردهای کلی و درصدی از نسخه‌های خطی ارائه می‌شود که ناشی از پایان نیافتن فهرست نویسی کل نسخه‌های خطی موجود در این کشور است.
وی در ادامه به تشریح فهرست نسخ خطی فارسی از کتابخانه‌های ترکیه که در ایران چا‍پ شده است، پرداخت و گفت: چند فهرست نسخ خطی فارسی از کتابخانه‌های ترکیه نیز در ترکیه به چا‍پ رسیده است.
عظیمی تصریح کرد: در کتابخانه ملی جمهوری اسلامی، فهرستگان نسخ خطی فارسی موجود در تمام کتابخانه‌های ایران تدوین شده است که به همراه نمایه‌ها به 45 مجلد رسیده است و در اقدام جدید نیز فهرستگان نسخ خطی فارسی در جهان در حال تدوین است.
وی ادامه داد: امیدواریم در ترکیه نیز یک فهرستگان نسخ خطی فارسی از کتابخانه‌های ترکیه در یک سایت به صورت دیجیتال قابل دسترسی قرار گیرد، به همان روشی که در ایران تدوین و قابل دسترس کرده است. بنابراین نسخه شناسان ترکیه تلاش کنند فهرستگانی در این کشور منتشر و بانک متمرکزی ایجاد کنند.
قدیر تورگوت: نسخ خطی فارسی در ترکیه نیاز به فهرست نویسی دارند
قدیر تورگوت نسخه شناس و استاد دانشگاه استانبول گفت: نسخه‌های خطی فارسی در کتابخانه‌های ترکیه کمتر دیده می‌شود ولی همان تعداد نیز بسیار ارزشمند و نفیس هستند. اما بسیاری از این نسخه‌ها فهرست نویسی نشده است، مثلا در دانشگاه استانبول نسخ خطی وجود دارد که فهرست نویسی نشده و یا دانشگاهی در استانبول در حوزه پزشکی دارای نسخ خطی فارسی است که آنها هم فهرست نویسی نشده در دانشگاه الهیات در استانبول نیز نسخ خطی وجود دارد که فهرست نویسی نشده است. در کتابخانه ملت نیز نسخ خطی با ارزشی وجود دارد که آنها هم هنوز فهرست نویسی نشده است و با این اوصاف به فهرست نویسی جدید نیاز است.
وی تصریح کرد: دانشجویان و اساتید می‌توانند به صورت رایگان نسخ خطی را دریافت کنند ولی در طول سال فقط 5 هزار ورق می‌توانند دریافت کنند. همچنین به جز دانشجویان و اساتید باید برای هر ورق بین نیم لیر و یا یک لیر پرداخت کنند.
این نسخه شناس درباره دلایل و چگونگی انتقال نسخه‌های خطی فارسی به ترکیه گفت: نیمی از نسخه‌های خطی فارسی از سرزمینی به غیر از ایران وارد ترکیه شده است و برخی نیز از اطراف خراسان از جمله سرزمین‌های سمرقند و بخارا به ترکیه منتقل شده است.
تورگوت ادامه داد: در قدیم در مسیر سفر حج، افراد و زوار کتاب به عنوان هدیه به ترکیه می‌آورند ولی برخی کتاب‌ها را برای تجارت منتقل می‌کردند، ولی در اغلب مواقع با فروش این کتاب‌ها هزینه سفرشان را تامین می‌کردند. به همین دلیل کتاب‌های بسیاری به استانبول آورده شد.
وی در خاتمه وضعیت نگهداری نسخ خطی در کتابخانه‌های مهم ترکیه را مناسب ارزیابی کرد و گفت: ولی به دلیل همین شرایط نگهداری سخت‌گیرانه، دسترسی کمتر شده است.
محمود صدقی‌زاده: تعداد 100 میلیون سند آرشیو ترکیه قابل تحقیق برای پژوهشگران ایرانی است
در ادامه این نشست محمود صدقی‌زاده رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی در آنکارا نیز به تشریح دیپلماسی فرهنگی پرداخت و گفت: زمینه تبادل اندیشه، ادبیات و سنت‌های بین ملت‌ها با دیپلماسی فرهنگی باید محقق می‌شود تا ملت‌ها به نقاط مشترک دست پیدا کنند. دیپلماسی سیاسی ماندگارتر و تاثیر بیشتری دارد. بنابراین نسخ خطی یکی از بهترین ابزار برای تبادل دانش است.
وی ادامه داد: با توجه به حجم نسخ خطی فارسی درترکیه، یکی از دلایل همکاری برای توسعه روابط همین نسخ هستند. همچنین آمار اسناد نیز در آرشیوهای ترکیه قابل توجه است، زیرا یک زمانی مدیریت عتبات و مکه با حکومت عثمانی بوده و در این زمینه مکاتبات متعددی در آرشیوهای ترکیه وجود دارد.
صدقی‌زاده تصریح کرد: در آرشیو ترکیه بیش از 100 میلیون سند وجود دارد که بخش قابل توجه ای از آن مربوط به ایران است و این اسناد از مواردی است که جا دارد محققین در این زمینه پژوهش کنند و ما نیز آمادگی همکاری و تسهیل برای این نوع تحقیقات را اعلام می‌کنیم.
رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی در آنکارا گفت: ترکیه به صورت جدی به نگهداری آثار مکتوب توجه کرده است و دو سال قبل نیز کتابخانه ملت در کاخ ریاست جمهوری تاسیس شد و در آینده نیز تمام کتابخانه‌های ترکیه حاوی نسخ خطی به این کتابخانه از طریق دیجیتال ارتباط برقرار خواهد شد.
شکراللهی: نسخ خطی فارسی در دنیا باید جزو میراث مشترک کشورها تعریف شود
در ادامه این نشست احسان الله شکراللهی رئیس مرکز تحقیقات فارسی دهلی نو و مدیر کل سابق بخش نسخ خطی کتابخانه ملی نیز عنوان کرد: در دیرین شناسی کتاب، به نسخ خطی می‌رسیم، همچنین بسیاری از مفاد تاریخ هنر، علم و ادبیات در نسخ خطی موجود است، و به گفته زنده یاد استاد عبدالحسین حائری باید سهم علم در سرزمین‌های شرق را با کمک نسخ خطی از دنیای غرب به عدالت تقسیم کرد.
وی ادامه داد: اغلب نسخ خطی فارسی قدمتی بیش از یک قرن دارند و جزو میراث ایران محسوب می‌شوند و بیشتر گزارش های مردم شناسی را می‌توان در نسخ خطی یافت.
شکراللهی افزود: امروزه نسخ خطی فارسی در کشورهای دنیا را باید جزو میراث مشترک کشورها به حساب آورد، مثلا در هند برخی از این نسخ تالیف شده و باید نگاه ما به نسخ خطی به یک نگاه تمدنی به جای مکان تالیف نسخ متمرکز شود.
وی خاطرنشان کرد: ترکیه نیز باید یک توجه خاص به بازآموزی زبان فارسی و خط نیاکان خود که فارسی بوده انجام دهد، همانطور که دولت هند در سال گذشته قانونی به تصویب رساند که زبان فارسی به عنوان یک زبان میراثی شناخته شد، یعنی اگر تعدادی از دانش آموزان یک مدرسه تقاضای آموزش زبان فارسی کنند باید برای آن مدرسه معلم زبان فارسی جذب شود.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانۀ ملی