میراث مکتوب – همایش 160 سال روابط ایران و اتریش صبح روز یکشنبه، 30 دی ماه در مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت خارجه و با مشارکت مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب برگزار شد.
در ابتدای این همایش، از اسناد روابط تجاری، سیاسی و فرهنگی ایران و اتریش طی دوران معاصر در نمایشگاه جانبی رونمایی شد و سپس شرکت کنندگان با حضور در سالن همایش مقالات و یافته‌های تحقیقی خود را ارائه دادند.
این همایش در دو بخش صبح و بعد از ظهر برگزار شد و شرکت کنندگان مقالات تحقیقی خود را پیرامون روابط تاریخی ایران و اتریش بر پایه اسناد و متون تاریخی ارائه دادند.
پیش از این گزارشی از بخش اول همایش تهیه و منتشر شد و حال گزارش پیش رو شامل مقالات ارائه شده در بخش دوم همایش 160 سال روابط ایران و اتریش در محل مرکز مطالعات بین‌المللی وزارت خارجه میباشد.
در این بخش سه مقالۀ بصورت مفصل تشریح شد که در ادامه ارائه میشود.
بررسی روابط فرهنگی ایران و اتریش توسط آقای امینی
نخستین مقالۂ ارائه شده در بخش دوم همایش 160 سال روابط ایران و اتریش مقالۂ آقای محمدتقی امینی تحت عنوان «روابط جاری فرهنگی میان ایران و اتریش» بود.
در این ارتباط آقای امینی اظهار داشت:
امروز ما 160 امین سالگرد برقراری روابط دیپلماتیک بین ایران و اتریش، از زمان امضای نخستین معاهده دوستی در سال 1858 را جشن می گیریم. با این حال، همان طور که در مکاتبات رسمی بین سلسله صفوی و امپراتوری هابسبورگ و همچنین تبادل نمایندگان دیپلماتیک بین دو کشور در قرون شانزده و هفده عیان و آشکار است، روابط ایران و اتریش قدمتی حدودا پانصد ساله دارد. میتوان ادعا كرد؛ این بنای پانصد ساله بیش از هر وجه دیگر، ابتنای فرهنگی و انسانی دارد كه اگر غیر از این بود در تلاطم طوفان‌های سیاسی و منازعات قدرت عالم، نشانه‌های ضعف و سستی نیز باید در آن بروز می‌كرد اما آنگونه كه همگان می‌دانند این بنا در همه ادوار به نهایت وجاهت، توسعه یافته و امروز نه تنها الگویی برای روابط مسالمت‌آمیز میان ملت‌ها است، بلكه دروازه‌ای برای ورود و ایجاد شناخت و درك متقابل از فرهنگ شرقی در غرب و عكس آن است.
از قرن شانزدهم میلادی به بعد، ایران و اتریش به عنوان دو پل ارتباطی بین دنیای شرق و غرب، ارتباطات فرهنگی خود را گسترش بخشیدند. سال 1754 میلادی نقطه عطف ورود و نفوذ زبان فارسی به غرب محسوب میشود. در آن سال، آموزش زبانهای شرقی از جمله فارسی در آکادمی شرق که به دستور ملکه ترزا بنیاد شده بود، آغاز شد. در این زمان، کتابی به عنوان «گلچین ادبی ایران» به کوشش «فن اشترومر» انتشار یافت و به ملکه ماریا ترزا تقدیم شد. در مقدمه آن کتاب نوشته شده بود «تا در امپراطوری تو کسی نباشد که نتواند به زبانهای شرق از جمله فارسی صحبت کند».
پس از آن، «یوزف فون هامر پورگشتال» که بعدها به پدر شرقشناسی و ایرانشناسی شهرت یافت و از علاقمندان پرشور ادب و فرهنگ ایران بود، در آسمان ادب فارسی شروع به درخشش کرد. برای اولین بار در اواخر قرن 17 مرکز شرقشناسی سلطنتی اتریش به دستور ملکه تأسیس شد و هامرپورگشتال از نخستین فارغالتحصیلان این مرکز به حساب میآمد. از قرن 18 میلادی خاندان هابسبورگ که به ترویج فرهنگ بین‌المللی علاقه وافری داشتند، فرهنگستان شرقی امپراطوری را که بعدها به نام مؤسسه شرقی هامرپورگشتال مطرح شد، بنیاد نهادند.
هامرپورگشتال اولین فرهنگ لغت ایرانی آلمانی را نگاشت که هماکنون در دانشکده شرقشناسی دانشگاه وین، نسخهای از آن موجود است. او بین سالهای 1809 تا 1818 میلادی، مجلهای به نام «مخزن الکنوز الشرقیه» را به منظور ترجمه و چاپ مهمترین آثار ادبیات شرق در وین منتشر ساخت که بدون شک میتوان آن را نخستین نشریه خاورشناسی در اروپا دانست. آشنایی وی با ادبیات عرفانی، او را بر آن داشت که به ترجمه گلشن راز اثر محمود شبستری بپردازد. «تذکره الشعرای دولتشاه سمرقندی» و «تاریخ وصاف» از دیگر آثار ترجمه شده او به حساب میآید. احاطه او به ادبیات ایران، وی را خالق اثری به نام گلچین اشعار دویست شاعر ایرانی ساخت. او در این اثر، بسیاری از سخن‌سرایان ایرانی را به اروپاییان شناساند. ترجمه خسرو و شیرین و دیوان حافظ از دیگر آثار او است. مطالعه اثر مذکور، منبع الهام گوته شاعر معروف آلمانی در سرودن دیوان شرقی و غربی شد. در نهایت، گوته این اثر را در سالهای 1812 تا 1814 در دو جلد منتشر ساخت و این نخستین بار بود که ادبیات آلمانی متأثر از ادبیات فارسی شد.
سیر توجه به ادبیات فارسی و ترجمه آثار شاعران و ادبای شهیر ایرانی در اتریش در طول قرون 19 و 20 ادامه پیدا كرد، به‌طوری كه هم اكنون كتاب‌های زیادی از آثار ادبی ایران در مراكز اسناد خطی و كتابخانه‌های اتریش موجود است كه مهمترین آنها كتاب «الابنیه عن حقایق الادویه» اثر ابومنصور موفق هروی به خط اسدی توسی (نوشته شده به سال ۴۴۷ ق) است كه از آن به عنوان قدیمی‌ترین نسخۀ فارسی موجود یاد كرده‌اند. این كتاب در كتابخانۀ ملی اتریش نگهداری میشود. همچنین در آرشیو كتابخانه ملی وین، قریب به 200 نسخه خطی فارسی از آثار شاعران و دانشمندان ایرانی وجود دارد. رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران در وین، همه ساله با اهداء كتاب به كتابخانه‌های اتریش، سعی در غنی‌تر كردن آثار فارسی كتابخانه‌ها و تغذیه فرهنگی ایران‌دوستان و پژوهشگران آن كشور دارد.
در قرن نوزدهم، روابط دوجانبه به لحاظ کمّی و کیفی بخصوص در ابعاد فرهنگی و اجتماعی گسترش یافت. شایان ذکر است که نخستین مدرسه نوین ایران، یعنی «دارالفنون» در این زمان و به کمک و حمایت مربیان و اساتید اتریشی که از سوی دولت ایران جهت تدریس پزشکی، جغرافیا، هنرهای نظامی، معدن و دیگر علوم آن زمان دعوت شده بودند، تاسیس شد. خدمات ارزشمند، ماندگار و فراتر از وظیفه “ادوارد یاكوب پولاك” و همكاران وی در گسترش علم نوین، خصوصا علم پزشكی در ایران، ایجاد موجی بود كه سالها بعد، آثار آن به ساحل وین نیز رسید و حضور حدود 2000 پزشك حاذق ایرانی در اتریش و ارائه خدمت آنان به مردم امروز آن سامان، از نتایج مساعی پولاك و همكارانش در بنیان‌گذاری طب نوین در ایران است. امروزه جامعه ایرانیان مقیم اتریش كه از نخبه‌ترین گروه‌های مهاجر به آن كشور هستند، به عنوان نمایندگان علمی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، بزرگترین ظرفیت برای توسعه مناسبات میان دو كشور هستند.
از دهه پنجاه میلادی به این سو، روابط فرهنگی دو كشور وارد مرحله جدیدی شد و از آن زمان، دو ملت روابط مستحکم و پایدار فرهنگی خود را توسعه بخشیده اند.
در سال 1955 میلادی انجمن فرهنگی اتریش در ایران با سه رویكرد آموزش زبان آلمانی، موسیقی و روزنامه نگاری آغاز به كار كرد. پس از وقوع انقلاب اسلامی ایران و حتی در دوره جنگ تحمیلی، انجمن فرهنگی اتریش تنها انجمن فرهنگی غربی بود كه بدون وقفه به فعالیت های خود ادامه داد و هم اكنون نیز در مسیر رویكردهای ذكر شده فعالیت رو به رشدی را دارد.
برای نخستین بار در سال 1969 ایرانشناسی در آکادمی علوم اتریش، مکانی ثابت در زمینه تحقیقات پیدا کرد. از سال 2002 رسما انستیتو ایرانشناسی با یک برنامه منسجم بنیان نهاده شد و از آن سال تاكنون برنامه‌های ارزشمندی با همكاری رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران در اتریش و انستیتو ایرانشناسی اجرایی شده است. زحمات پروفسور فراگنر در رشد و توسعه این انستیتو و در سطحی بالاتر، در زمینه توسعه ایرانشناسی در اتریش همواره مورد ستایش و قدردانی بوده است.
رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در وین نیز از سال 1360 در راستای توسعه مناسبات فرهنگی، هنری و علمی و همچنین معرفی فرهنگ و تمدن اسلامی ایرانی به مخاطب اتریشی، مشغول به فعالیت است. این مجموعه با برگزاری كلاس های آموزش زبان فارسی، برگزاری نمایشگاه های فرهنگی و هنری و سمینارهای علمی و دینی، نقش زیادی در به تصویر كشیدن فرهنگ ایرانی در اذهان مخاطبین كشور میزبان داشته است. همكاری در برگزاری ادوار مختلف گفتگوی ادیان كه تاثیر مهمی در ایجاد درك متقابل میان اندیشمندان و محققان دو كشور داشته و همچنین برگزاری نمایشگاه هفت هزار سال تاریخ و هنر ایران از جمله موثرترین فعالیت های فرهنگی رایزنی فرهنگی كشورمان در وین بوده است. همه ساله در یك همكاری مشترك بین رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در اتریش و آكادمی علوم آن كشور، فعالیت‌های متنوعی از جمله برگزاری كلاس‌های آموزش زبان فارسی، كارگاه‌ها و نشست‌های ایرانشناسی و گفتگوی بین فرهنگی با كشور اتریش، اجرایی می‌گردد. ارائه چند واحد درسی اختیاری با موضوع ایران از سوی دانشگاه وین از نیمسال اول سال تحصیلی 2017-2018 به عنوان مقدمه‌ای برای تاسیس دپارتمان ایرانشناسی در دانشگاه مذكور آغاز شد. امید است با ایجاد این كرسی، ایرانشناسی در اتریش محملی پایدار و آكادمیك پیدا كرده و زمینه تحصیل نسل نوینی از ایران‌شناسان جوان در آن كشور فراهم گردد.
همكاری‌های فرهنگی دو كشور به پشتوانه سند موافقتنامه آموزشی، علمی، فرهنگی و تحقیقاتی منعقده در سال 1356 همواره در چارچوبی نظام‌مند مسیر توسعه را طی نموده است و امیدواریم با امضای سند برنامه مبادلات فرهنگی بین دو كشور، این مسیر بصورت هدفمند و با سرعت بیشتر طی گردد. همچنین تاكنون بیش از چهارده موافقتنامه، تفاهم نامه و سند همكاری فرهنگی بین دانشگاه ها و نهادهای علمی و فرهنگی دو كشور به امضا رسیده است كه نشان از فضای مثبت موجود بین نهادهای علمی و فرهنگی دو كشور دارد.
روابط تاریخی، فرهنگی و مردم با مردم و تعاملات بین دو ملت بزرگ، در روابط دوجانبه کنونیِ مستحکم و مبتنی بر احترام و منافع متقابل، دخیل بوده است. ما و نیاكانمان بصورت دسته جمعی این موضوع را به اثبات رسانیده ایم که دیپلماسی فرهنگی، کارآمد و زمینه‌سازِ برقراری و تداوم ارتباطات پایدار است. همایش 160 سال روابط ایران و اتریش، گواهی بر مزایا و ثمرات دیپلماسی و نیز ارزش دیپلماسی در ایجاد فضای سازنده برای همکاری بین ملت‌ها است. سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی به عنوان متولی دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، مصمم است روابط فرهنگی دو كشور را بیش از پیش تعمیق بخشد و در این راستا از هرگونه همكاری در جهت توسعه مناسبات استقبال می‌نماید.
دکتر اکبر ایرانی و معرفی نسخۀ ترجمۀ فارسی تأمّلات امپراطور روم
در ادامه بخش دوم همایش، آقای دکتر اکبر ایرانی، مدیرعامل موسسۂ پژوهشی میراث مکتوب، مقالۂ خود را تحت عنوان «سندی 188 ساله از روابط فرهنگی ایران و اتریش – ترجمۀ فارسی هامرپورگشتال از تأملات مارکوس آنتونیوس» ارائه دادند.
در این همایش دکتر اکبر ایرانی در تشریح مقالۂ خود اظهار داشت:
بسیار شنیده‌ایم و خوانده ایم که از حدود ۵۰۰ سال قبل، دنیای غرب که رفته رفته بساط قرون وسطا را بر می چید و وارد دورۀ جدید موسوم به رنسانس می‌شد، جهد بلیغ کرد تا آنچه را در دنیای شرق از علم و هنر و معماری و کتاب و سند و نسخه و کتیبه و سکه و… بر جای مانده بشناسد و بدان دست یابد و مورد مطالعه و تحقیق قرار دهد.
اگر مهرهای تملک و یادداشت‌های خریداران و مالکان نسخ در صفحات داخل و اول و آخر نسخه‌ها به خوبی بررسی شود، دانسته می شود که این نقل و انتقال‌ها، خود حکایت از مباحث مختلف تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دارد. نسخهای از گلستان سعدی در قلعه ای در کشور مجارستان که در تسخیر سپاه عثمانی بود، توسط یک سرباز اتریشی در سال 1566 هجری یافت میشود. سرباز اتریشی در حاشیه نسخه می‌نویسد که این کتاب را از فلان قلعه مجاری به دست آورده است. سپس این نسخه از اتریش به دانشگاه لیدن منتقل می شود. این یک نمونه از نحوۀ نقل و انتقال هزاران نسخه به کتابخانه های اروپایی است.
بعد از این انتقال‌ها، دانشمندان مغرب زمین، شروع به تحقیق و تصحیح و انتشار نسخ خطی فارسی و عربی کردند، چه آن آثاری که با کمک موقوفه گیپ در لندن به اهتمام نیکلسون و ادوارد براون و علامه محمد قزوینی تحقیق و چاپ شد و چه آنها که به دست دانشمندان اتریشی و آلمانی و هلندی مانند زلیگمان و گلیوس، دوخویه و دوزی و دیگران منتشر شد.
در نگاهی گذرا به فهرست بلند بالایی از منابع و متون دست اول تاریخی و جغرافیایی برمی خوریم که برای اولین بار با اسلوبی تحقیقی از طرف محققان اروپایی منتشر شده است. خوشبختانه مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب توفیق داشته برخی از این آثار را با نسخ قدیمی تر و کاملتر، بازتصحیح و منتشر نماید. از آن جمله الآثار الباقیة عن القرون الخالیة و الجماهر فی الجواهر ابوریحان بیرونی است. زاخائو در تصحیح الآثار از هیچ کوششی فروگذار نکرد و دکتر پرویز اذکایی نیز با برافزودن بخش ساقطات آن بر تحقیقات زاخائو فواید دوچندانی افزود.
الجماهر را هم فریتس کرنکوی آلمانی در سال 1936 م تحقیق و منتشر کرد و یوسف الهادی پژوهشگر دقیق النظرعراقی نیز بخوبی با مقابله چند نسخه دیگر این نسخه را بازسازی و احیا نمود. نیز فان فلوتن در سال 1895 م مفاتیح العلوم خوارزمی را منتشر کرد. دوخویه نیز آثار ارزشمند دیگری از جمله مختصر البلدان (1885م)، مسالک و ممالک استخری (1895م)، تاریخ طبری در 15 جلد همراه با تنی چند از مستشرقان (1901م) و التنبیه و الاشراف مسعودی را منتشر ساخت. نیکلسون تذکرة الاولیاء عطار نیشابوری و مثنوی معنوی را منتشر کرد.
مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب به عنوان یکی از متولیان بازشناسی و احیاء نسخ خطی معتقد است که این نسخه ها و اسناد تاریخی، سفیران فرهنگی ایران و جهان اسلام هستند برای شناخت متقابل و تبادل دانش و فرهنگ و دیپلماسی از راه میراث مستند و اسناد فرهنگی و تاریخی، یکی از طرق گسترش روابط علمی و فرهنگی شناخته شده در یک قرن اخیر است.
با اینکه روابط میان ایران و امپراطوری اتریش-مجارستان از دورۀ صفوی آغاز شده است امّا این روابط از اواسط دورۀ قاجار گسترش بیشتری یافت و بخصوص اعزام تنی چند از دانشمندان اتریشی به ایران، زمینه‌ساز آشنایی ایرانیان با بسیاری از شاخه‌های علوم جدید (بویژه پزشکی) شد. اکنون گزارشات متعدّدی دربارۀ حضور دانشمندان اتریشی در منابع زبان فارسی هست و شماری از آثار ایشان نیز چاپ شده و احتمالاً نسخه‌های خطّی تعدادی از این آثار نیز در کتابخانههای ایران موجود است.
در این میان امّا برخی کوشش‌های فرهنگی نیز به انجام رسیده که چندان مورد توجّه قرار نگرفته است. یکی از این زمینه‌ها، انتشار متون فارسی در اتریش است.
احتمالاً یکی از نخستین تجربه‌های چاپ متون فارسی در اتریش مربوط به کتاب «تاریخ نخستین پادشاهان ایران پس از استقرار اسلام» است که در سال 1782 در وین چاپ شده است. این اثر درواقع بخش بسیار کوتاهی (40 صفحه) مربوط به بخش طاهریان و صفّاریان از روضةالصّفاء اثر میرخواند (معادل صص 2771 – 2810 چاپ اساطیر) است که به کوشش برناردوس دینیش منتشر شده است.
با این حال شاید نتوان اینگونه آثار ابتدایی را بعنوان آثار شاخص و جدّی از تلاش پژوهشگران اتریشی به شمار آورد. من در خلال مقالة پیشینم دربارۀ نسخه‌های فارسی در اتریش به کتاب الابنیه عن حقایق الادویه اشاره کردم و در آنجا به چاپ ممتاز و شکیل و عمدتاً دقیق فرانتس رومئو زلیگمان از این متن در سال 1859 م اشاره داشتم. چاپی که هنوز نمونۀ درخشانی از انتشار متون فارسی بر پایۀ نسخه‌های کهن است.
در اینجا دربارۀ ترجمة جوزف هامر پورگشتال (1774 – 1856 م) از کتاب مارکوس آئورلیوس آنتونیوس ( 121 – 180 م ) موسوم به تأمّلات (به انگلیسی: Meditations) گفتگو خواهم داشت.
مارکوس آنتونیوس از امپراطوران بزرگ روم است که به دلیل همین اثرش تأمّلات جزو فیلسوفان روم نیز به شمار میآید. وی از سال 161 م تا پایان عمرش در سال 180م حکومت کرد و نقش مهمّی در جنگ‌های رم علیه پارت‌ها داشت. وی کتاب تأمّلات را در سالهای پایانی عمرش در حدود سالهای 165 – 175م در دوازده کتاب نگاشته است. وی اثر خود را در بحبوحۀ کارزار نوشته است و از یادداشت‌های پایانی برخی از کتاب‌ها دانسته میشود که او دور از سرزمین خود بوده است چنانکه در پایان نخستین کتاب اشاره کرده که آن را در معسکرِ (لشکرگاه) غران در مجارستان نوشته است.
کتاب تأمّلات از جمله آثاری است که مورد ستایش بسیاری از دانشمندان ادوار بعدی قرار گرفته و به بسیاری از زبانهای اروپایی و غیراروپایی ترجمه شده است. ترجمۀ فارسی جدید این اثر در سال 1395 منتشر شده و به دلیل استقبال، در مدّت یک سال و اندی به چاپ هفتم رسیده است.
امّا هامر پورگشتال ترجمۀ فارسی تأمّلات را در سال 1831 م برابر با 1247 ق در وین به چاپ رسانده است و قاعدتاً پایان ترجمه باید اندکی پیش از این تاریخ باشد. وی ترجمه‌اش را «اشعۀ فانوس افانین در وصایای مارقوس انطونین» نامگذاری کرده است.
هنوز به درستی نمی‌دانیم این ترجمه –که مخاطبانش قاعدتاً فارسیزبانان هستند- به چه قصدی انجام شده امّا احتمال دارد که ترجمه و انتشار آن به قصد فرستادن هدیه به ایران صورت گرفته است.
اگرچه اکنون گزارشی از وجود نسخهای از ترجمۀ هامرپورگشتال در کتابخانههای ایران ثبت نشده امّا شواهد نشان می‌دهد که این ترجمه به زودی یعنی یک سال پس از چاپ به ایران رسیده و مورد توجّه قرار گرفته است زیرا فتحعلیشاه قاجار در پاداش این ترجمه، یک قطعه نشان شیر و خورشید مرتبۀ دوم با فرمانِ آن به هامرپورگشتال اعطا کرده است. اکنون نمی‌دانیم که آیا اصلِ نشان و فرمان همچنان موجود است یا نه امّا رونویسی از فرمان فتحعلیشاه (به نشانی Perzsa O. 042 ) در کتابخانۀ فرهنگستان علوم مجارستان نگهداری میشود. این رونویس احتمالاً توسّط فردی صورت گرفته که در نوشتن خطّ عربی تبحّر نداشته و احتمال دارد اهل اتریش یا مجارستان بوده باشد؛ امّا هرچه هست، یکی از اسناد روابط فرهنگی ایران و اتریش به شمار میآید.
دربارۀ فرمان فتحعلیشاه باید این نکته را یادآور شویم که بعدها هامرپورگشتال متن فارسی و ترجمۀ آلمانی گلشن راز شبستری را به شیوۀ بسیار نفیسی در سال 1838 م منتشر کرد و آن را به محمّدشاه قاجار تقدیم کرد. وی در آغاز بخش فارسی، مقدّمه‌ای به زبان فارسی آورده و در آنجا به همین نشان شیر و خورشید اشاره کرده است.
با توجّه به اینکه هامرپورگشتال این ترجمه و چاپ گلشن راز را به محمّدشاه قاجار پیشکش کرده، میتوان گمان برد که اشعۀ فانوس را نیز به فتحعلیشاه اهدا کرده بود و چه‌بسا این پیشکش با هماهنگی دربار اتریش-مجارستان بوده است. البته چاپ گلشن راز بمراتب زیباتر از اشعة فانوس از کار درآمده است.
ترجمۀ هامرپورگشتال از تأمّلات مارکوس آنتونیوس از دیدگاه‌های گوناگون اهمیّت دارد. برای نمونه از کهن‌ترین آثار ادبیات اروپایی است که توسّط یک دانشمند اروپایی به زبان فارسی ترجمه شده است. ویژگی‌های زبانی این ترجمه نیز قابل بررسی است. نخستین جنبۀ اهمیّت این ترجمه، کاربرد واژه‌های کهن و بعضاً متروک فارسی در ترجمه است.
می‌دانیم که اینگونه واژه‌ها پیش از سدۀ نوزدهم در زبان فارسی منسوخ شده و جزو واژه‌های شاذ و متروک به شمار می‌آمدند. حتّی برخی از آنها واژه‌های تحریف‌شده در فرهنگ‌ها هستند که هیچگاه در زبان با آن ضبط به کار نرفته‌اند. از همینجا میتوان نتیجه گرفت که به احتمال بسیار، هامرپورگشتال در گزینش برابرهای واژگانی، متّکی به فرهنگ‌های لغت بوده است.
جز ترجمۀ کتاب، دربارۀ چاپ آن نیز میتوان به برخی موارد توجّه کرد. برای نمونه کاربرد حروف نستعلیق برای حروفچینی متن که جالب‌توجّه است و خود هامرپورگشتال در خاتمة به طرّاحی حروف برای آن اشاره کرده است.
از چاپ کتاب هامرپورگشتال در سال 1831 م تاکنون 188 سال گذشته است. ترجمه‌ای که موجب دریافت نشان از پادشاه ایران شد و رونویسی از فرمانش اکنون در مجارستان موجود است. به استناد اینگونه اسناد است که میتوان پیشینۀ روابط فرهنگی ایران و اتریش را بررسی کرد و از آن برای تعمیق روابط آینده بهره جست.
بررسی روابط فرهنگی ایران و اتریش در دوره پهلوی توسط دکتر الهام ملکزاده
دکتر الهام ملکزاده، استادیار تاریخ ایران در دوره اسلامی از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، از دیگر شرکت کنندگان در همایش 160 سال روابط ایران و اتریش بودند که در مقاله مفصل خود تحت عنوان «روایت اسنادی روابط فرهنگی ایران و اتریش در دوره پهلوی» به بررسی مفصل روابط دو کشور در دوره پهلوی پرداختند.
در ادامه مقاله دکتر ملکزاده که در همایش 160 سال روابط ایران و اتریش از سوی ایشان تشریح شد، ارائه میشود:
مقدمه
روند برقراری روابط دو کشور ایران و اتریش را می توان طی سده های گذشته در چند مرحله مورد پیگیری قرار داد. نخستین گزارش‌ها پیشینۀ روابط ایران و اتریش را به قرن شانزدهم و سال 1523 م می‌رساند که در آن سال شاه اسماعیل صفوی، کشیشی را به نام «پتروس دو مونته لیبانو» به عنوان نماینده خود روانۀ دربار هابسبورگ و امپراتور کارل پنجم نمود تا زمینۀ برقراری روابط فی مابین، گوشزد کردن خطر حملۀ امپراتوری عثمانی به دربارهای اروپایی از جمله مجارستان، درخواست اتحاد و حملۀ مشترک به عثمانی و دستیابی به تسلیحات جدید را فراهم سازد. پاسخ امپراتوری اتریش– مجارستان، با درگذشت شاه صفوی، هیچگاه به شاه اسماعیل نرسید و با اعزام اولین سفیر اتریش در 1529م، شاه طهماسب اول، گیرنده پیام موافقت با اتحاد و جنگ برضد عثمانی ها گردید. اما از آن جا که در این ایام ایران با ازبکان درگیر بود و نمی خواست در مرزهای غربی با عثمانی ها وارد نبرد شود، از نامه دولت اتریش استقبال نکرد. سفیر اتریش هم دست خالی بازگشت ولی در بین راه توسط مأموران عثمانی مورد سوءظن قرار گرفت و به شکل فجیعی کشته شد. ضرورت چاره اندیشی در برابر اقدامات ترکها که تا پشت دروازه‌های وین رسیده بودند، دربار هابسبورگ را به صرافت برقراری ارتباط جدی‌تر و عملی تر با ایران انداخت که به همین منظور تا سال 1540م، بارها و بارها سفرایی از دو طرف به دربارهای ایران و اتریش – مجارستان در رفت و آمد بودند.
از آغاز قرن نوزدهم، ایجاد ارتباط بین دو کشور مورد توجه قرار گرفت. از سوی دولت ایران سفرایی به دربارهای اروپایی از جمله لندن، پاریس و وین رفتند که در اتریش توسط مترنیخ صدراعظم این کشور به حضور پذیرفته شدند. از سوی اتریش نیز در همین سال ها سفیری به ایران اعزام شد که توانست زبان فارسی را هم یاد بگیرد. با تأسیس فرهنگستان خاورشناسی اتریش، تعدادی از فارغالتحصیلان آن، با سفر به خاورمیانه و ایران، ادبیات و شعر فارسی را در مجامع ادبی اروپا پخش کردند که از جمله این افراد هامر پورگشتال را می توان نام برد. وی برای نخستین بار دیوان حافظ را به زبان آلمانی ترجمه کرد که بعدها این ترجمه الهام بخش گوته آلمانی بود.
در همین ایام عباس میرزا که به دنبال تجهیز قوای ایران در مقابل ارتش روسیه بود، نامه‌ای که ظاهرأ بی نتیجه ماند برای مترنیخ ارسال کرد و از وی خرید برخی سلاح‌های اتریشی را درخواست نمود. در مرحله ای دیگر و طی اقداماتی که در دوران ناصرالدین شاه و با مسئولیت امیرکبیر انجام یافت، روابط دو کشور به بهانه تأسیس دارالفنون، و با محور مباحث علمی و فرهنگی وارد مرحله جدیدی شد. دعوت امیرکبیر از استادان اتریشی در رشته‌های مختلف جهت تدریس در دارالفنون، موجب نزدیکی بیشتر دو کشور شد و از مجموع 9 معلم دعوت شده، 7 نفر به استخدام دولت ایران درآمدند. طی سفرهای ناصرالدین شاه به اروپا و اتریش، ملاقات با سران این کشور و بازدید از قشون ایشان، چندین قرارداد دوجانبه منعقد شد که از مهم ترین آنها می توان به تبدیل چاپارخانه‌های ایران به اداره پست، تشکیل پلیس تهران، احداث تلفنخانه از کاخ شاه به مرکز شهر، استخدام مربی و تکنسین ماهر برای دارالفنون وکارگاه‌های صنعتی را نام برد. این اقدامات در حالی بود که سایۀ کارشکنی‌های دو کشور روس و انگلیس، در استحکام و استمرار حضور و روابط ایران و اتریش همیشگی بود. 32 سال بعد در سال ۱۸۷۲ م، سفارت اتریش در ایران رسمأ آغاز به کار کرد. دولت ایران هم در سال 1878م، با اعزام نریمان خان قوام السلطنه به عنوان نخستین سفیر، سفارت ایران در وین را تأسیس نمود.
از این زمان به بعد روابط دو کشور، وارد مرحلۀ رسمی و دیپلماتیکی گردید که تا کنون ادامه یافته است. از آنجا که ذکر این روابط، خارج از موضوع کنونی است و خود تفصیلی پر فراز و نشیب دارد، تلاش می شود با تأکید بر روابط فرهنگی ایران و اتریش طی سال های حکومت پهلوی تا پیش از انقلاب اسلامی، و بر پایۀ اسناد آرشیو ملی ایران و مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه، شمه‌ای از مباحث فی مابین مورد بررسی و اشاره قرار گیرد. از این رو در دسته بندی این مباحث، بر اساس تقدم و تأخر وقوع قراردادها و فعالیت های فرهنگی ایران و اتریش، موارد وقوع یافته ذکر می شود.
انجمن روابط فرهنگی ایران و اتریش
انجمن روابط فرهنگی ایران و اتریش در سال 1319 با هدف تحکیم و گسترش روابط فرهنگی ایران و اتریش در حوزه های مختلف تاسیس شد. ریاست افتخاری انجمن همواره با وزیر مختار ایران در اتریش بود و ریاست رسمی معمولا بر عهدۀ یکی از رجال فرهنگی اتریش قرار می گرفت. اعضای انجمن متشکل از ایرانیان و اتریشیان علاقمند به حوزۀ فرهنگ و تمدن بود. معرفی نمادها، نشانه‌های فرهنگی و تمدنی، شناسایی تمدن باستانی و تاریخ گذشته ایران، معرفی آثار باستانی و میراث کهن ایران در شهرهای مختلف، فراهم آوردن امکان سفرهای گروهی و توریستی از اتریش به ایران از جمله فعالیت های انجمن روابط فرهنگی ایران و اتریش بود. در طول سال های جنگ جهانی دوم و پس از آن به دلیل وجود شرایط جنگی در دو کشور، این انجمن فعالیت چندانی نداشت. (سال 1335 کارتن 20.1 پرونده 15 سند شماره 3 و 4).
طی این سال ها، وزیر مختار اتریش در آنکارا که نمایندگی این دولت در ایران را نیز دارا بود، هنگام اقامت در تهران، تقاضا کرد دولت ایران برای تاسیس انجمن فرهنگی ایران و اتریش در راستای تحکیم روابط فرهنگی دو کشور با اتریش همکاری کند. وزارت خارجه در پاسخ گفت با توجه به اینکه در حال حاضر کلیه انجمن های فرهنگی تعطیل است، نمی توان با ثبت این انجمن موافقت نمود. در سال 1332 روزنامه ژورنال تهران، خبری در خصوص تشکیل کتابخانه و تاسیس کلاس‌های درس آلمانی در انجمن فرهنگی ایران و آلمان منتشر کرد. رایزن فرهنگی ایران و اتریش با خواندن این خبر و استناد به آن طی مذاکراتش با رایزن فرهنگی ایران در وین، عنوان کرد اگر این اجازه به دولت آلمان داده شده است، در مورد اتریش نباید تعبیض قائل شد. (سال 1332 کارتن 20.3 پرونده 31 سند شماره 106).
سفارت ایران در وین پس از مکاتبه با اداره روابط فرهنگی در ایران در پاسخ وزیر مختار اتریش مقیم آنکارا توضیح داد: اجازه تاسیس انجمن فرهنگی ایران و آلمان به دولت آلمان داده نشده، زیرا اساسا دولت آلمان چنین تقاضای نکرده است. چند تن از ایرانیان مقیم آلمان به دلیل علاقه شخصی در آلمان انجمن فرهنگی تاسیس کرده‌اند و این مساله ارتباطی به دولت ایران ندارد. (همان، سند شماره 107)
در سال 1334 دکتر عبدالله فروهر وزیر مختار ایران، از طرف دکتر «ارنست دیتس» رئیس انجمن روابط فرهنگی ایران و اتریش، عنوان ریاست افتخاری انجمن را دریافت کرد. در همین سال و در روز معارفه دکتر فروهر، مراسم انتخاب اعضای هیئت رئیسه نیز انجام و انتخابات مجمع عمومی، سالانه نیز برگزار می شد. (سال 1335 کارتن 20.1 پرونده 15 سند شماره 3 و 4).
حضور استادان اتریشی در ایران
مدرسه فنی– حرفه‌ای کانون کار و آموزش (سال 1341 کارتن 70 پرونده 11.6 سند شماره 1و2، 7، 15 و16و 18)و موسسه وآموزشگاه رضا پهلوی وابسته به سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی در تهران، یکی از موسسات فنی و حرفه ای بود که بیش از80 درصد معلمان خود در رشته های مختلف را از کشور اتریش استخدام کرده بود. سطح علمی خوب این آموزشگاه موجب شد مورد توجه علاقمندان و دانشجویان ایرانی قرار گیرد.( سال 1343 کارتن 96 پرونده 4.7 سند شماره 25 تا 27 و 37 و 38 و 41)
تمدن کهن، غنای فرهنگی و تاریخی ایران، بسیار مورد توجه استادان و پژوهشگران اتریشی در شاخه های مختلف بود. در راستای قرارداد فرهنگی حضور استادان اتریشی، در 1346 پروفسور «هیکل» رئیس انستیتوی مردم شناسی دانشگاه وین برای انجام تحقیقاتی درباره اقوام مختلف ایرانی، زبان‌ها و فرهنگ های کهن به ایران آمد و در محافل فرهنگی و علمی ایران سخنرانی کرد.( سال 1346 کارتن 35 پرونده 5.56 سند شماره 1)
سفر مقامات فرهنگی ایران به اتریش
در 1351 دکتر هوشنگ نهاوندی رئیس دانشگاه تهران، همراه دکتر ابوالقاسم پیرنیا ریس دانشکدۀ پزشکی دانشگاه تهران، از دانشگاه های اتریش بازدید کردند. (ش1335.55 کارتن 3 پرونده 25 سند شماره 45 و 50 تا 57)
ضمن این که به منظور تبادل توریست بین ایران و اتریش، نمایندۀ سازمان جهانگردی سیاحان ایران طی سفری در تلاش بود با مذاکره با مشاور عالی و مدیر امور جهانگردی وزارت بازرگانی و صنایع و پیشه وری و هنر اتریش، برای گسترش صنعت جهانگردی و جلب سیاحان خارجی، توجه و همکاری موسسه های معتبر جهانگردی اتریش و موسسات برجسته در زمینه ایرانشناسی را جلب کند (همان، پرونده 25 ،سند شماره 63)
سخنگوی موسسات توریستی اتریش، علاقه مردم اتریش نسبت به بازدید آثار تاریخی ایران و مطالعه تاریخ این کشور، را خاطر نشان ساخت و خواست امکانات رفاهی برای مسافرت تعداد بیشتری از اتریشیان به ایران فراهم شود. همچنین فعالان حوزه فرهنگ در ایران نیز توجه مردم را به مسافرت اتریش جلب کنند. همچنین پیشنهاد شد همان طور که سایر دول مانند ترکیه در اتریش دارای دفتر نمایندگی توریستی بوده و یکی از مامورین و نمایندگان با سابقه خود را در وین به این کار گمارده اند، ایران نیز چنین کاری کند. این مامور وظیفه دارد با کمک گرفتن از رسانه‌های اتریش مانند رادیو، تلوزیون و نشریات مختلف، چاپ بروشور و نمایش فیلم، تاریخ و تمدن ایران از گذشته تا کنون را معرفی کند، هزینه های مسافرت گروهی به ایران را برآورد و امکان انجام آن را فراهم کند. (همان، پرونده 25 ، سند شماره 25 و 60 ، 60 تا 62 )
در تیر 1352، طالب زاده کاردار موقت ایران در اتریش، طی گزارشی اعلام کرد، سیروس فرزانه معاون نخست وزیر و سرپرست سازمان جلب سیاح برای افتتاح «بنای نمونه ایران» در شهر «کلاگنفورت» عازم اتریش شد. این بنا که با الگوی کاخ مرمر و توسط معماران و مهندسین اتریشی و ایرانی و با مشارکت جمعیت ها و سازمان های فرهنگی ایران در اتریش ساخته شد، با حضور مقامات و نماینده های سیاسی ایران و اتریش افتتاح شد. بنای نمونه ایران نشان فرهنگ دوستی دولت و ملت اتریش و علاقمندی به تاریخ و کشور ایران اعلام گردید.(سال 1335.50.55 کارتن 3 پرونده 25 سند شماره 16 و 19)
یکی از برنامه های اصلی دولت پهلوی، در حوزه فرهنگ و روابط خارجی، تبلیغ و بیان دستاوردهای ایران در بخش های مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و به ویژه فرهنگی بود. وزارتخارجه و وزارت فرهنگ طی همکاری های دو جانبه نماینده هایی که دارای عناوین و سمت های مختلف بودند به کشورهای خارجی از جمله اتریش می فرستادند تا ضمن انجام ماموریتی خاص به ویژه در بخش آموزش، اقدامات دولت پهلوی و پیشرفت های ایران را با کمک روش های مختلف به خصوص سخنرانی، معرفی کنند. عباس آرین پور کاشانی، ریس مدرسه عالی ترجمه با هدف تقویت مدرسه از طریق استخدام معلمین و اساتید خارجی عازم وین شد. آرین پور در طول سفر خود از مراکز و موسسات آموزشی، دانشگاه ها و مجامع علمی وین دیدن کرد. همچنین مامور بود در محافل مختلف اتریش در رابطه با پیشرفت های علمی و فرهنگی ایران صحبت کند و عکس و فیلم ارائه کند. (همان، سند شماره 66 تا 69 )
نخبگان فرهنگی اتریش و محافل روشنفکری و علمی این کشور، به پژوهش درباره تاریخ، فرهنگ و ادبیات ایران علاقمند بودند و در موسسات و مراکز ایرانشناسی خود به تدریس و آموزش این رشته ها می پرداختند یکی از شیوه های ارتقای سطح کیفی این آموزش ها دعوت از شخصیت های فرهنگی و علمی ایران برای حضور و فعالیت چند روزه در اتریش بود. در اردیبهشت 1352دکتر سیف الله نجم آبادی استاد دانشکده ادبیات و علوم انسانی تهران، به دعوت دولت و وزارت علوم اتریش 5 ماه جهت تدریس و آموزش شعر و ادب فارسی و مشارکت در پروژه ها و طرح های پژوهشی به اتریش دعوت شد. (همان، سند شماره 70 و 71)
چنانکه ذکر شد طی دوران پهلوی دوم حجم زیادی از روابط خارجی ایران از جمله با اتریش به روابط فرهنگی در حوزه علمی و ارتباطات دانشگاهی اختصاص داشت. تلاش دولت جهت معرفی ایران در عرصه جهانی به عنوان یکی از دروازه های تمدن در گذشته و کشوری قدرتمند و تاثیر گذار در منطقه، در حال حاضر، تبلیغات وسیع جهانی در ارتباط با اصول انقلاب سفید را موجب می شد. پروفسور «آندره» ریس دانشکده اقتصاد، حقوق و علوم سیاسی و رئیس انستیتوی مالی- تحقیقاتی دانشگاه اینسبورگ اتریش، در1346 برای مطالعه پیرامون طرح سپاه دانش و سپاه بهداشت و جمع آوری اطلاعات درباره تاثیرات انقلاب سفید بر حیات اجتماعی ایرانیان به ایران آمد و سخنرانی هایی در خصوص همین موضوع ایراد کرد. (سال 1346 کارتن 139 پرونده 4.20.1 سند شماره 168)
سازمان ها و انجمن های ایرانی در اتریش
ایرانیان مقیم اتریش به خصوص دانشجویان، با همکاری سفارت ایران در وین و اداره امور فرهنگی در ایران، اقدام به تاسیس گروه ها، انجمن ها و سازمان های مختلف کردند. هدفشان در ابتدا گردهم آمدن ایرانیان و برقراری پیوند دوستی بر پایه وطن پرستی بود. این گروه ها که هسته مرکزی شان دانشجویان بودند، هویت ایرانی خود در پیوند با فرهنگ و تاریخ فرهنگی ایران را به اتریشیان و دانشجویان اتریشی معرفی می کردند. «سازمان ورزشی دانشجویان ایرانی در اتریش» یکی از این سازمان ها بود که توسط دانشجویان ایرانی با هدف پرورش جسم و روح جوان ایرانی در اتریش تشکیل شده بود. موسسین این سازمان در نامه ای به وزارت فرهنگ و ورزش برای دریافت مساعده، هدف خود از تشکیل این سازمان را «پرهیز از عیاشی و وقت تلف کردن در تفریحات نامناسب که دون شان یک جوان ایرانی است» معرفی کرند و از دولت درخواست کردند برای تاسیس باشگاه در رشته های مختلف ورزشی این سازمان را حمایت کند. (سال 1346 کارتن 139 پرونده 4.20.1 سند شماره 97)
خانه های ایران
تاسیس سازمان یا جمعیتی با رویکرد فرهنگی در کشورهای خارجی در مکانی مشخص که دارای اساسنامه باشد، همواره مورد توجه وزارت فرهنگ و وزارتخارجه ایران بود. وین و موناکو از جمله کشورهایی بودند که طرح «خانه ایران» در آنها اجرا شد. دولت اتریش رضایت و علاقمندی خود برای افتتاح خانه ایران در وین را اعلام کرد. خانه ایران در وین کارکردهای فرهنگی داشت و مسئول معرفی و شناساندن تاریخ و فرهنگ ایران در اتریش به طرق مختلف بود. مسئولین خانه ایران با شخصیت های فرهنگی و دولتمردان سیاسی اتریش روابط متقابل و حسنه داشتند و دولت اتریش را در جریان برنامه های خود قرار داده و از آنها برای حضور در این خانه دعوت می کردند. از برنامه های خانه ایران تاسیس کتابخانه های تخصصی با موضوع تاریخ و فرهنگ ایران بود. انتشارات مختلف در ایران، به خصوص انتشارات دانشگاه های کشور از جمله دانشگاه شیراز و تهران، کتب خود را برای استفاده در خانه ایران در وین و سفارت ایران در این کشور ارسال می کردند. سازمان‌ها، اشخاص و انجمن های مختلف در ایران نیز کتب خود را به خانه ایران در وین اهدا می کردند. این کتب مورد استفاده علاقمندان به مطالعات ایران قرار می گرفت و معمولا نسخهای به زبان انگلیسی و فرانسه نیز موجود بود. برپایی نمایشگاه های عکس از شخصیت های فرهنگی و تاریخی ایران، معرفی آثار تاریخی و میراث فرهنگی- تمدنی ایران از طریق برگزاری همایش‌ها و سخنرانی و چاپ پوستر و عکس، رونمایی از کتب چاپ ایران با موضوع تاریخ و فرهنگ، ترتیب دادن سفرهای علمی و توریستی به ایران و اجرای برنامه‌هایی با محور زبان و ادب فارسی از جمله فعالیت های خانه ایران در وین بود. (سال 1346 کارتن 139 پرونده 4.20.1 سند شماره 28، 30، 50)
قراردادها و موافقت نامه های فرهنگی ایران و اتریش
در حالی که روابط فرهنگی ایران و اتریش همواره حسنه و نزدیک بود، مقامات سیاسی و فرهنگی دو کشور، طی دیدار و سفرهای رسمی خود، قرارداد و موافقت نامه های همکاری فرهنگی مشخصی را هم منعقد نمودند. به طور معین می توان از دو موفقت نامه فرهنگی مهم بین ایران و اتریش نام برد که موجب رونق موسسات و نهادهای فرهنگی بین دو کشور شد. پیش از این، وزارت فرهنگ ایران به ضرورت تدوین چنین توافق نامه های اشاره کرده بود.
از جمله می توان به این مورد اشاره کرد که در 1336 کمیسیونی در اداره فرهنگ با حضور کسایی رئیس اداره تعلیمات عالیه وزارت فرهنگ، دکتر امشه ای نمایده دبیرخانه دانشگاه تهران، دکتر عزت الله عاملی کفیل اداره روابط فرهنگی وزارت خارجه با هدف بررسی ضرورت انعقاد قرارداد فرهنگی بین ایران و اتریش تشکیل شد (سال 1336 کارتن 11.3 پرونده 75 سند شماره 5).
موافقت نامۀ دیگر پس از سفر صدراعظم اتریش به ایران، به منظور تحکیم روابط و مبادلات فرهنگی ایران و اتریش منعقد شد. مفاد این قرارداد متضمن این موضوع بود که طرفین موافقت می کنند همکاری خود را در زمینه های فرهنگی و آموزشی، دانشگاهی و هنری و علمی و فنی و همچنین کلیه مبادلاتی که موجب قوام مودت و تفاهم متقابل دو ملت شود، توسعه دهند. ضمن این که آموزش زبان، فرهنگ و ادبیات طرف دیگر را متقابلا در دانشگاه ها و مدارس خود تشویق کنند. تاسیس موسسات فرهنگی، علمی و فنی از قبیل انستیتوهای علمی و مراکز فرهنگی، انجمن های فرهنگی و مراکز تحقیقات، موسسه های آموزشی دولتی یا خصوصی را تشویق کنند. کمیسیون مختلطی که اعضا آن توسط دو دولت تعیین می شوند هر دو سال یکبار در تهران و وین تشکیل جلسه داده، مسائل مربوط به اجرای موافقتنامه را بررسی و با توجه به نتایج حاصله برنامه مبادلات فرهنگی سنوات آتی را تنظیم کنند و برای تصویب به دو دولت تسلیم نمایند. (سال 1356 . 58 کارتن 30 پرونده 298 سند شماره 144)
سینما و فیلم سازی
از مهم ترین مصادیق فرهنگی ایران و اتریش طی این دوران، در حوزۀ سینما و فیلم، بین حوزه‌های هنری و هنرمندان دو کشور بود. جشن هنر شیراز از جمله مراسم مورد توجه هنرمندان، خبرنگاران و فیلم سازان اتریشی بود. در 1350 صدا و سیمای اتریش برنامه های ویژه برای تبلیغات این جشن که مقرر بود از 26 اوت تا 5 دسامبر 1971 در تخت جمشید برگزار شود، اختصاص داد. برنامه های تبلیغاتی مراسم جشن هنر شیراز در نشریات اتریش به چاپ می رسید. در 1353 به دعوت دولت ایران جمعی از هنرمندان و فیلم سازان و خبرنگاران اتریشی برای تهیه فیلم و گزارش به ایران آمدند. یکی از شرکت های فیلم سازی اتریشی بنا بود با همکاری کارگردانان ایرانی فیلمی درباره گذشته تاریخی ایران و فیلمی با موضوع سفرهای شاه به اتریش بسازد. ( سال 1335.50.61 کارتن 11 پرونده 63 سند شماره 294 و 305)
در1349 با هماهنگی سفارت ایران و همکاری وزارت فرهنگ و هنر، یک گروه فیلمساز اتریشی با هدف فیلم برداری از آثار تاریخی ایران وارد ایران شده و از نقاط مختلف کشور بازدید و فیلم برداری کردند. (سال 1346.50 کارتن 6 پرونده 59 سند شماره 25)
تلویزیون اتریش درجدول پخش برنامه های خود معمولا برنامه هایی با موضوعات به ایران اختصاص می داد. سفرهای شاه به کشورهای مختلف خاصه آمریکا با هدف خرید جنگ افزار و اسلحه و یا انعقاد قراردادهای نفتی و یا نقش ایران در تحولات خاورمیانه مورد توجه رسانه های اتریش و صدا و سیمای این کشور بود. در کنار پخش اخبار سیاسی، نمایش فیلم های که فیلم سازان اتریشی در باره تاریخ ایران ساخته بودند مورد توجه تلویزیون اتریش بود. در 1351 فیلم «پرسپولیس» و فیلم «منم داریوش شاهنشاه ایران» برای سومین بار از تلویزیون اتریش پخش شد. (سال 1351.55 کارتن 17 پرونده 155 سند شماره 73)
محور اصلی فیلم های فیلمسازان اتریشی و ایرانیان فیلمساز مقیم اتریش انعکاس اقدامات دولت پهلوی در زمینه های مختلف فرهنگی، اقتصادی و سیاسی بود. مضمون فیلم ها مقایسه وضعیت ایران قبل و بعد از دوران پهلوی بود.(سال 1335.61 کارتن 11 پرونده 63 سند شماره 101)
کارگردانان مستندساز اتریشی علاقه داشتند در ایران کار کنند. در آبان 2535 پرفسور « lore geisler» تهیه کننده و کارگردان سینما و تلوزیون اتریش برای ساختن مجموعه فیلم های مستند اجتماعی- فرهنگی به ایران آمد. فیلم های وی عبارت بودند از: نحوه آموزش دختران پلیس، تاسیسات کفش ملی، فعالیت های سپاهیان دانش دختر دانشگاه تهران. این فیلم ها با راهنمایی و نظارت سفارت ایران از صدا و سینمای اتریش پخش شد. (همان، سند شماره 112)
سازمان جلب سیاحان در ایران نیز از سازمان‌هایی بود که همکاری نزدیکی با شرکت ها و موسسات فیلمسازی اتریشی داشت. موسسه « MONTANA UNIFILM» از معروف‌ترین موسسات فیلمسازی اتریش در پی توافقی با سازمان جلب سیاحان، امکانات لازم از جمله مسکن و راهنما را در اختیار گرفت تا هم جذبه های گردشگری ایران به جهانیان را معرفی کند و هم سود حاصل از فروش فیلم به محل اعتبارات سازمان برگردد. (سال 1351.55 کارتن 11 پرونده 100 سند شماره 7)
فیلمسازان و کارگردانان اتریشی پس از بازگشت به اتریش و پایان یافتن مراحل تدوین و آماده سازی فیلم، چند نسخه از فیلم‌های تولید شده را برای اداره امور فرهنگی سفارت ایران ارسال می کردند. در سال 1351 فیلم های ریتم، مسجد جامع اصفهان، ادیان در ایران و شهر صنعتی آبادان به این اداره ارسال شد. (سال 1351.55 کارتن 17 پرونده 155 سند شماره 6)
کارگردانان و فیلمسازان ایرانی فعالانه در فستیوال های هنری اتریش شرکت کرده و آثار خود را ارائه می کردند. در سال 1350 ششمین فستیوال بین المللی فیلم کوتاه کودکان و نوجوانان به مدت 10 روز با شرکت فیلمسازان مختلف از جمله ایران در اتریش برگزار شد. (همان، سند شماره 48)
به گزارش اداره اطلاعات و مطبوعات وزارت امور خارجه، در سال 50-1349 موسسه فیلمسازی اتریشی با عنوان « Studio- film» که پیشتر فیلمی با عنوان جاده جواهرات در ایران ساخته و در اتریش پخش کرده بود، برای ساخت چند فیلم رنگی با موضوع ادیان کهن در ایران و آثار تاریخی ایران (تخت جمشید، نقش رستم، طاق بستان) به همراه گروه فیلم برداری به ایران آمد. (سال 1351.55 کارتن 18 پرونده 169 سند شماره 31)
در همین سال، در پی تصمیم دولت و مقامات فرهنگی اتریش مبنی بر ارائه گزارشی مفصل و تصویری به شکل فیلم با موضوع موسسات فرهنگی اتریش در ایران، یک گروه فیلم برداری از اتریش راهی ایران شد. هدف این گروه فیلم برداری و تهیه گزارش از اقدامات و فعالیت های موسسات علمی، هنری و فرهنگی اتریش در ایران، گزارش از هنرستان فنی اتریش و مصاحبه با دانشجویانی ایرانی بود که از دانشگاه های اتریش فارغ التحصیل شده بودند. (سال 1351.55 کارتن 19 پرونده 183 سند شماره 40)
در عرصه فیلمسازی در سال 55-1354 در مجموع تعداد 31 حلقه فیلم با موضوع ایران توسط فیلمسازان اتریش ساخته و در تلویزیون این کشور به نمایش درآمد. (سال 1351.55 کارتن 17 پرونده 157.2 سند شماره 27)
در سالهای دهه50 برای رشد سطح کیفی و کمی هنر تئاتر نیز ارتباطاتی با اتریش برقرار شد. یکی از مهم ترین این اقدامات که از طرف وزارت فرهنگ و هنر اتریش و دانشگاه وین انجام شد، سفر پرفسور«کیندرمان» رئیس انستیتوی علوم تئاتر دانشگاه وین به ایران و عضویت افتخاری در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران و فدراسیون بین المللی علوم تئاتر بود. پرفسورکیندرمان به توجه به اینکه عضو هیئت مدیره و مدیر اجرایی انستیتوی تئاتر لندن بود، می توانست کمک شایانی به جهانی شدن تئاتر ایران و معرفی هنرمندان ایرانی به محافل هنری جهان بکند. (همان، سند شماره 56)
فعالیت های مطبوعاتی
در سال 1354 هیئتی از نمایندگان و سردبیران و تحلیل گران سیاسی روزنامه های وین به سرپرستی روزنامه دی پرس به ایران آمدند تا در خصوص وضعیت سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصاد نفتی ایران گزارش تهیه و در جشن بزرگداشت50 سال سلطنت پهلوی شرکت کنند. این نشریه به دولت ایران پیشنهاد داد روزنامه های اتریش آگهی های مربوط به بانک‌ها، موسسات صنعتی، سازمان های دولتی، شرکت ها و موسسات تجاری را درج کنند(1351.55 کارتن19 پرونده 171 سند شماره 6 و 17)
پیش از این در سال 1351 به هزینه سازمان سیاحان 5 تن از مدیران جراید کثیر الانتشار اتریش به مدت یک هفته در ایران اقامت کردند. همچنین در همان سال هیئت مطبوعاتی از طرف مجله « neuerevue» برای تهیه گزارش از شیوه‌های مبارزه ایران با قاچاقچیان مواد مخدر و اعدام عده‌ای از این قاچاقچیان به ایران آمدند. (همان، سند شماره 25 و 36). یکی از اقدامات فرهنگی- مطبوعاتی سفارت ایران در وین چاپ و نشر اخبار مربوط به تحولات و وقایع سیاسی سالانه ایران، ثبت پیشرفت‌های صنعتی، پزشکی، علمی، آموزشی و … در اتریش و به زبان آلمانی بود. به گزارش اداره اطلاعات و مطبوعات وزارت امور خارجه، سفارت ایران در سال 1353/ نوامبر 1973 اقدام به انتشار بولتن «ایران آکتوئل» به زبان آلمانی کرد. این بولتن شامل توضیح، تفسیر و بررسی 15 عنوان زیر بود:
تولد ملکه، سفر ملکه پهلوی به فرانسه، سخنرانی شاه در دانشگاه پدافند ملی، بازدید شاه از پروژه های کشاورزی قزوین، تجدید روابط ایران و عراق، بودجه سال 1353، اجلاسیه کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و شوروی، سفارش کارخانه ذوب آهن گازی به آلمان فدرال، نفت، صنایع کشتی سازی ایران، هواپیماهای بوئینگ برای هواپیمایی ملی ایران، افزایش تعداد جهانگردان خارجی در ایران، نمایش فیلم ایرانی گلباران برای کودکان در وین، اطلاعیه برای پزشکان ایرانی مقیم وین (سال 1335.61 کارتن8 پرونده 89)
روزنامه های « Kurier» و « kronfnzeitunc» چاپ وین اخبار مبنی بر سفر غیر رسمی شاه ایران را درج کردند. این اخبار شامل مذاکرات دولت ایران با اتریش در رابطه با قراردادهای اقتصادی و صنعتی، تجارت و بازرگانی و گسترش روابط در صنعت توریسم بود. (همان، سند شماره 118). چاپ نشریه و بولتن اخبار، یکی از اقدامات سفارت ایران در وین بود. سفارت هر 15 روز یک شماره از نشریه ای به زبان فارسی منتشر می کرد که حاوی اطلاعاتی از قبیل مهم ترین اطلاعات و اخبار کشور، مسائل مربوط به دانشجویان و مهم ترین وقایع و حوادث در ایران و اتریش بود. به مناسبت های مختلف جزوات ویژه ای نیز همراه با این نشریه به چاپ می رسید. موضوع این جزوات اغلب اقدامات دولت در راستای اجرای طرح انقلاب سفید بود. سفارت نشریه ای دیگری به زبان آلمانی با عنوان «ایران اکتوئل» هر 15 روز یک شماره منتشر می کرد که هدف از انتشار آن آشا ساختن محافل اقتصادی و سیاسی و به ویژه افکار عمومی اتریش با پیشرفت های ایران در زمینه های مختلف بود. جزوه ای نیز با عنوان2500 سال شاهنشاهی ایران به زبان آلمانی منتشر می شد که حاوی شمه ای از تاریخ ایران و توضیح مفصل جشن های دوهزار و پانصد ساله بود. (سال 1346.50 کارتن 6 پرونده 56 سند شماره 24 )
نشریات اتریش و خوانندگان آن علاقه زیادی به اخبار مربوط به ایران نشان می دادند این مساله را می توان از مقالات پرشماری که درباره ایران در نشریات اتریش به چاپ می رسید مشاهده کرد. «روزنامه تورینگ» مقاله‌ای با عنوان رفتار و کردار ایرانیان در برخورد با جهانگردان منتشر کرد و روزنامه «دی پرس» مقاله ای راجع به قالی ایران چاپ کرد. اخبار مربوط به کشاورزی نوین و اجرای برنامه اصلاحات ارضی ایران از دیگر موضوعاتی بود که مورد توجه جراید اتریش قرار گرفت.
از طرف بخش مطبوعات سفارت همچنین نمایشگاه های عکسی در اوقات مختلف با موضوع ایران نوین برگزار می شد. رجال سیاسی و فرهنگی اتریش و اصحاب جراید این کشور از این نمایشگاه ها دیدن می کردند. (سال 1346.50 کارتن 6 پرونده 59 سند شماره 25).سفارت ایران برای جلب نظر ارباب جراید در اتریش و انجام همکاری های مطبوعاتی با آنها به صورت مرتب در جلسات و سخنرانی های انجمن روزنامه نگاران شرکت کرده و اخبار مربوط به ایران را در اختیار خبرنگاران قرار می داد. (همان، سند شماره 26)
در سال 1354 نشریه ویژه‌ای در اتریش با عنوان50 سال سلطنت پهلوی به زبان آلمانی و در هزار نسخه توسط سفارت ایران به چاپ رسید و بسیار مورد توجه قرار رفت. روزنامه ها و نشریات اتریش طبق رویه سابق خود، در سالهای آغازین دهه 50 نیز مقلات متعددی را با موضوعات سیاسی و اقتصادی در خصوص ایران به چاپ می رساندند و روزنامه نگاران اتریشی در این سالها بارهای با هدف تهیه گزارش به ایران سفر کردند. برای بررسی رویه مطبوعات اتریش نسبت به ایران باید مطبوعات اتریش را به 4 دسته تقسیم کرد:
1-جراید غیر متعهد: رویه این گروه از جراید نسبت به ایران مثبت بود و تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایران را پوشش می دادند. این مقالات توسط سفارت ایران ترجمه ارسال می شد
2- جراید وابسته به احزاب و سازمان های سیاسی محافظه کار و نزدیک به کلیسا: این گروه از نشریات به تبعیت از خصلت محافظه کارانه خود تنها در زمینه های اقتصادی و به ویژه بازرگانی ایران و اتریش مطلب می نوشتند
3- جراید وابسته به احزاب و سازمان های چپ گرای معتدل: مندرجات این روزنامه ها از جانب وابستگان به حزب سوسیالیست اتریش تهیه می شد و علی رغم تفاوت های بنیادین بین نظام های سیاسی ایران و اتریش این نشریات بر وجود روابط حسنه بین دو کشور تاکید می کردند
4- جراید وابسته به احزاب و سازمان های سیاسی چپ گرای افراطی: این گروه از جراید در اقلیت قرار داشتند و تیراژ آنها پایین بود و نظر خوبی نسبت به حکومت ایران و نظام سیاسی ایران نداشتند و در مقالات خود به حاکمیت سیاسی ایران انتقاد می کردند
رادیو تلویزیون اتریش اخبار مربوط به ایران را به نقل از خبرگزاری های بین المللی منتشر می کرد و اخبار مربوط به خریدهای تسلیحاتی ایران، نقش ایران در منطقه، نفت و توسعه اقتصاد صنعتی در ایران را پوشش می داد. صدا و سیمای اتریش در تلاش برای حفظ روابط دوستانه بین با ایران می کوشید برنامه های انتقادی را پخش نکند در موارد معدودی، چپ گرایان افراطی موفق به نفوذ و پخش برنامه های انتقادی می شدند مانند انتقاد از وضعیت زندانیان سیاسی در ایران، که پخش این برنامه از طرف سفارت ایران مورد اعتراض قرار گرفت.
اداره مطبوعات وزارت خارجه در تهران مجلات و نشریات چاپ داخل را برای استفاده سفارت و مراکز فرهنگی ایرانی در اتریش ارسال می کرد. به گزارش وابسته مطبوعاتی سفارت، مجله خواندنی ها، نگین و روزنامه کیهان انتر ناسیونال در بین دانشجویان و ایرانیان مقیم اتریش بیشترین هوادار را داشتند. (سال 1351.55 کارتن 17 پرونده 157.2 سند شماره 11)
توافقاتی که در حوزه فرهنگی در طی سفر رئیس جمهور اتریش به ایران در سال 55- 1354 به عمل آمد، گستره فعالیت‌های ایران شناسی در اتریش را افزایش داد. از جمله اینکه نمایشگاه های متعددی در شهرهای اتریش تحت نظارت سفیر ایران در وین، با موضوع آثار باستانی و جذبه های توریستی برگزار شد همچنین نمایشگاه های فیلم و عکس و نشریات نیز در اوقات مختلف برگزار و مورد استقبال قرر گرفت. در دهه 50 همچنین تعداد بیشتری از روزنامه نگاران و اصحاب جراید اتریش برای تهیه گزارش، خبر و مصاحبه به ایران سفر کردند. خانم « Leitenberger» معاون سربیر روزنامه « Die presse» به همراه رئیس بخش نشریات فوق العاده اتریش و آقای « Heinz nubaumer» با هدف تهیه سلسله مقالاتی در ارتباط با سیاست خارجی ایران و اوضاع خلیج فارس به هزینه شخصی خود به ایران آمدند. از طرف ایران نیز خبرنگار روزنامه آیندگان و خبرنگار اطلاعات برای تهیه گزارش و مصاحبه با رئیس جمهور اتریش و اعضای سفارت ایران در وین به این کشور سفر کردند. صرف نظر از روزنامه های چپ گرا که با رویکردی ضدامپریالیستی و ضد سرمایه داری روابط ایران و اتریش را تحلیل می کردند، جراید اتریش نظر مثبتی به رویدادهای ایران و روابطش با اتریش داشتند. روزنامه چپ گرای « kronenzeitung» در شماره 8 مه 1975 خود مقاله ای تحت عنوان «بالماسکه ای با کیسه های کاغذی» در باره فعالیت های ایرانیان چپ گرا در اتریش به چاپ رساند که شدیدا مورد اعتراض سفارت ایران قرار گرفت. (سال 1351.55 کارتن 17 پرونده 157 سند شماره 63)
روزنامهDie presse در شماره های ژوئیه و دسامبر خود در سال 1975 مقالات مفصلی در خصوص درآمدهای نفتی ایران و جهش اقتصادی حاصل از آن و تحولات خاورمیانه با محوریت ایران به چاپ رساند. (همان، سند شماره 64). سردبیر این روزنامه به همراه چند نفر از نویسندگان این نشریه در آبان سال 54 برای دیدار و گرفتن مصاحبه با شخصیت های سیاسی و اقتصادی، به مدت تقریبا یک ماه به ایران آمدند. شخصیت های که از آنها مصاحبه گرفته شد افراد زیر بودند: جمشید آموزگار: وزیر کشور، غلامرضا کیانپور: وزیر اطلاعات و جهانگردی،سناتور لاجوردی، احمد معمارزاده : معاون وزارت بازرگانی ، کاظمی میر کل دفتر سازمان بنادر و کشتیرانی ، قریشی مسئول روابط عمومی بانک بازرگانی ، بیژن فرخ مسئول مرکز آمار ایران ، حسن رستار مشاور اقتصادی بانک پارس، رضا کاشاد معاون مالی و اداری شرکت صنایع فولاد ایران، همایون معاون اقتصادی بانک مرکزی ایران. همچنین دیدار با مقامات بانک های توسعه صنعتی و معدنی ایران و عمران خاورمیانه، شرکت سهامی فرش ایران و شرکت سهامی نمایشگاه های ایران (سال 1351.55 کارتن 19 پرونده 180 سند شماره 9)
شخصیت دیگری از حوزه مطبوعات که برای تهیه خبر و گزارش به شکل مفصل، در ایران اقامتی کوتاه مدت داشت، « Heinz nussbaumer» سردبیر روزنامه پرتیراژ اتریشی « kurier» بود که از طرف روزنامه خود ماموریت داشت برای تهیه یک گزارش جامع در مورد وضع سیاسی- اقتصادی و نظامی منطقه خلیج فارس به کشورهای ایران، عربستان سعودی، عمان و امارات مسافرت کند. این سردبیر از 16 فروردین به مدت 5 روز در تهران اقامت داشت و در این مدت با شاه ایران و سایر مقامات سیاسی دیدار کرد و در این دیدارها حول محورهای زیر مصاحبه و گفتگو شد:
سیاست خارجی ایران و اوضاع خلیج فارس، سیاست های نفتی ایران، استراتژی نظامی ایران
آقای nussbaumer پیشتر به مناسبت های دیگری مانند شرکت در جشن های شاهنشاهی، بازدید از جزایر خارک و ابوموسی و تنب ها به ایران سفر کرده بود او همچنین مقالات متعددی در رابطه با سیاست خارجی ایران نوشته بود.( سال 1351.55 کارتن 19 پرونده 180 سند شماره 36). این قبیل گزارش ها که از جانب اصحاب جراید در اتریش تهیه و انتشار می یافت تریبون خوبی برای بیان وضعیت اقتصادی ایران بود. راهکار دیگری که دولت برای معرفی ایران درحوزه های مختلف به اتریشیان در پیش گرفته بود، این بود که در مرکز روزنامه های برای استفاده در کشورهای خارجی به چاپ می رسید که به صورت چند ماه یکبار به سفارت ارسال می شد. روزنامه کیهان انترناسیونال به زبان انگلیسی و دی پست به زبان آلمانی از جمله این نشریات بودند که برای استفاده مقامات، سازمان ها و جراید اتریشی به سفارت ایران در وین فرستاده می شد.(سال 1351.55، کارتن 17، پرونده 157، سند شماره 64)
بخش گردشگری و جهانگردی، یکی از پرخواننده ترین ستون ها و مقالات نشریات اتریش درباره ایران بود. افزایش تعداد گردشگران اتریشی برای بازدید از ایران پس از انقلاب سفید، سبب شد سازمان جهانگردی تدبیری برای افزایش بیشتر میزان گردشگر انجام دهد. با این تأکید که هرگاه جراید اتریش مطلب یا مقاله ای در خصوص جذبه های گردشگری ایران منتشر می کردند، بر تعداد توریست ها افزده می شد. بنابراین اگر نویسندگان و مسولین روزنامه ها و نشریات محلی اتریش که در شهرهای مختلف این کشور به چاپ می رسید مانند نشریات وین، گزارشات و خاطرات خود از بازدید از ایران را به چاپ می رساندند، تاثیر بسزایی در جلب گردشگر داشت. در نتیجه این مذاکرات، به اصحاب جراید محلی اتریش پیشنهاد شد با هزینه این سازمان، 5 تن از مدیران جراید کثیرالانتشار استان های اتریش به ایران سفر کنند. (سال 1351.55 کارتن 19 پرونده 183 سند شماره 29)
بخش مطبوعاتی سفارت ایران در حوزه تامین مواد فرهنگی از قبیل کتاب و نشریه به منظور استفاده در اتریش فعال بود. از طرف دولت ایران و وزارت فرهنگ هر ساله تعدادی کتاب، مجله، روزنامه و انواع نشریات با عناوین متعدد در موضوعات و حوزه ها مختلف به کتابخانه نمایندگی ایران و همچنین کتابخانه های موسسات فرهنگی ایرانی در اتریش ارسال می شد. مجلاتی از قبیل کودک، نوآموز، دانش آموز، معلم و خانواده، نوجوان و ماهنامه آموزش و پرورش، دوره های کتب ابتدایی، 25جلد از بولتن وزارت آموزش و پرورش و نمونه های از موسیقی سنتی ایرانی از جمله مواد فرهنگی بودند که به صورت مرتب به اتریش ارسال می شد. همچنین مواردی چون پرچم، نشان ها و علائم و پوشاک ارتش که بسیار مورد توجه مقامات اتریشی بود نیز از جمله مواردی بود در اختیار سفارت قرار می گرفت. (سال 1335.55 کارتن 17 پرونده 155 سند شماره 15، 20، 27 ،72)
مطالب مرتبط:
بخش اول گزارش: آن چه در همایش 160 سال روابط ایران و اتریش گذشت؟