میراث مکتوب – معرفی بیت‌نمای شاهنامۀ فردوسی
(برپایۀ چاپهای مسکو، ژول مول و چاپ اول خالقی مطلق)
گردآورنده و ویراستار: سیدعلی‌محمد رضایی جواهری، اطلاعات، ۱۳۹۶، ۲ جلد، رحلی، ۱۰۵۲ صفحه، بها: 1200000تومان
بیت‌نما یا بیت‌یاب یا کشف‌الابیات به فهرستی الفبایی گفته می‌شود که نشانی هر بیت متن منظوم را به دست می‌دهد. بیت‌یابها یا بیت‌نماها گاه به صورت کتابی جداگانه برای یک اثر تهیه و چاپ می‌شوند و گاه همراه آن اثر در پایان کتاب درج می‌شوند. دلیل پیدایی این فهرستها دشواریاب بودن یک بیت در میان صدها یا هزاران بیت و آسان‌سازی دسترسی به ابیات یک اثر شعری در قالبهایی مانند مثنوی است.
در این روزگار که به لطف فناوری می‌توان با جست‌وجویی ساده به همه گونه اطلاعاتی دست یافت، جای این پرسش هست که کارایی این دست کتابها چه می‌تواند باشد. اطلاعات فضای مجازی جوابگوی دسته‌ای از مراجعه‌کنندگان خواهد بود، ولی آیا جوابگوی پژوهشگری که برایش صحت و سقم و کیفیت تصحیح و چاپ اثر مورد استفاده یا استشهاد بسیار اهمیت دارد، نیز هست؟ اینکه فلان بیت در فلان داستان شاهنامه آمده، ممکن است سطح اول خواستۀ مُراجع را پاسخ دهد ولی قطعاً خواستۀ محققی را که نیازمند نشانی دقیق بیت در چاپ و تصحیحی خاص است، برآورده نمی‌کند.
به نظر نگارنده در این زمانه به چاپ رساندن مثنویها بدون بیت‌یاب و دیوانها بدون نمایۀ اشعار (براساس قافیه یا الفبایی نخستین واژۀ بیت) هیچ وجهی ندارد و نشان‌دهندۀ کم‌لطفی مصحح به مخاطب است.
شاهنامۀ فردوسی یکی از متون نیازمند کشف‌الابیات یا بیت‌یاب است. پس از فرهنگ بسامدی وُلف، سیدمحمد دبیرسیاقی با تقسیم‌بندی فرهنگ وُلف و براساس چاپ ترنر ماکان که خود نیز شاهنامه‌ای برپایۀ آن چاپ کرد، کشف‌الابیاتی برای این متن تهیه کرد که سالها عصای دست شاهنامه‌پژوهان بوده‌است.
برخی از چاپهای شاهنامه ازجمله چاپ مسکو و چاپ ژول مول کشف‌الابیات ندارند، شاهنامۀ مصحَّح خالقی مطلق نیز تا سالها پس از چاپ بیت‌یاب نداشت تا سرانجام در سال ۱۳۹۳ به همت علی ایمانی و خدیجه خسروی بیت‌یابی برای آن تهیه شد و به عنوان جلد دوازدهم این تصحیح روانۀ بازار شد. شاهنامۀ معروف به بروخیم نیز در بازبینی و چاپ مجدد در سال ۱۳۸۶ به کوشش بهمن خلیفه دارای کشف‌الابیات شد. در سال ۱۳۸۳ انتشارات هرمس شاهنامه‌ای برپایۀ چاپ مسکو با حذف نسخه‌بدلها به همراه کشف‌الابیاتی فقط با سه واژۀ نخست به چاپ رساند؛ این چاپ نیز چون نسخ‌بدلها را نداشت و شمارۀ صفحات آن با چاپ اصلی متفاوت بود، برای اهل تحقیق مرجعیت نیافت.
چندی پیش به همت سیدعلی محمد رضایی جواهری بیت‌نمایی برای شاهنامه منتشر شد که برای پژوهشگران غنیمتی بزرگ است. بیت‌نمایی براساس سه چاپ مسکو، مول و چاپ اول خالقی مطلق. این بیت‌نما چند ویژگی دارد که آن را از دیگر بیت‌یابها متمایز کرده‌است. نخست اینکه مراجعه‌کننده هم‌زمان نشانی سه چاپ را در برابر چشم دارد. دیگر اینکه استخراج و تهیۀ این بیت‌نما ماشینی نبوده بلکه برای هر بیت تا واژۀ تمایز‌دهندۀ آن از بیتی دیگر واژه‌های بیت درج شده‌‌اند، برای یک بیت گاه یک واژه درج شده و برای بیتی دیگر چندین واژه و گاه تمام یک مصرع به همراه واژه‌ای از مصرع دوم بیت ذکر شده تا مراجعه‌کننده برای یافتن بیت مجبور نشود به دو یا چند نشانی رجوع کند. سوم اینکه این بیت‌نما شامل ابیاتی که در پانوشتهای صفحات چاپهای مسکو و خالقی مطلق آمده نیز می‌شود.
این بیت‌نما را که تهیه‌کنندۀ آن برای استخراج و تدوین و چینش آن زحمت بسیار کشیده، انتشارات اطلاعات در دو مجلد آراسته و زیبا منتشر کرده‌است.
م. میرشمسی
عضو هیأت مؤلفان لغت نامۀ دهخدا