میراث مکتوب – گیلان به دلیل موقعیت جغرافیایی و جاذبه هایش، مسافران و سیاحان بسیاری را به خود جلب کرده است و تاکنون سفرنامه های متعددی توسط ایرانگردان نوشته شده است. سفرنامه هایی که توسط بیگانگان نوشته شده، مخصوصاً آنان که با هدف خاصی به ایران آمده اند، حاوی اطلاعات فراوانی هستند و به زبانی ساده نوشته شده اند؛ ولی سفرنامه های ایرانیان کاملاً متفاوت است. ایرانیان چنان که ویژگی فرهنگی آنان است، اهل اطلاعات و آمار نیستند، بیشتر به حواشی می پردازند و در برخی موارد مبالغه می کنند و ترجیح می دهند مکنونات قلبی خود را ابراز نکنند و در پرده سخن می گویند و معمولاً اطلاعات علمی و ادبی خود را هم در نوشته های خود می گنجانند و طنز و شوخ طبعی را چاشنی آن می کنند. به همین دلیل سفرنامه های آنان نیاز به شرح و توضیح و گاه رمزگشایی دارد. میرزا محمد معصوم نایب الصدر شیرازی از همین سفرنامه نویسان است.
حاجی میرزا «محمد معصوم» نعمت اللهی شیرازی، سیاح و تذکره نویس معروف، متخلص به «معصوم» و ملقب به لقب حکومتی «نایب الصدر» و لقب طریقتی «معصوم علی شاه» است. او طبق شرح حال مفصلی که در جلد سوم کتاب طرایق التحقیق از خود به دست داده است، در 14 ربیع الاول 1270 ق در شیراز و در خانواده ای اهل عرفان و فقاهت و تجارت که اصالتاً قزوینی و ساکن شیراز بودند، به دنیا آمد.
پدرش حاجی زین العابدین نایب الصدر شیرازی (1208 – 1278 ق) دارای لقب طریقتی «رحمت علی شاه» از اقطاب سلسلۀ شاه نعمت اللهی در ایران و نخستین کس از خانواده اش بود که به صوفیه گرایش کرد.
آنچه در این کتاب آمده است شرح دو سفر میرزا معصوم نایب الصدر شیرازی به گیلان است که بار اول به قصد عبور و جهت تشرف به حج در شوال 1305 ق صورت پذیرفته و بار دوم به قصد سیاحت در گیلان در سال 1314 ق انجام شده است. شرح سفر نخست او به گیلان در ضمن سفرنامۀ حج او که تحت عنوان تحفۀ الحرمین به چاپ رسیده، درج شده و شرح سفر دوم او در جلد سوم طرائق الحقایق تحت عنوان «ذکر بعضی گزارشات اسفاری که از طریق شمال و مشرق نموده و ترجمۀ برخی اخیار که در آن دیار دیدار نموده» آمده است.
هومن یوسفدهی که این کتاب به کوشش او منتشر شده است در بخش هایی از کتاب که نیازمند توضیح بوده است مواردی مانند ترجمۀ آیات قرآن و ابیات عربی، معرفی مشاهیری که نام برده شده، لغات و اصطلاحاتی که امروز کاربرد ندارد و توضیحات طولانی تر با عنوان تعلیقات پس از متن اصلی افزوده است.
عناوین فصول این کتاب عبارت است از:
بخش نخست: گذر از گیلان
بخش دوم: سفر به گیلان
تعلیقات
منابع و مآخذ
آلبوم تصاویر
نمایه
میراز محمدمعصوم نایب الصدر شیرازی (معصوم علی شاه)، مسافرت گیلان، به کوشش: هومن یوسفدهی، رشت، فرهنگ ایلیا، 221 صفحه، 1393