میراث مکتوب- «سیرالملوک (سیاست‌نامه)» اثر خواجه نظام‌الملک طوسی با تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی از سوی انتشارات سخن و با همکاری این فرهنگستان منتشر شد.
این کتاب حاصل سال‌ها کوشش محققی است که پیشتر با تصحیح کشف المحجوب و نفحات الانس جامی و … خود را در طراز اول مصححان معاصر ایران قرار داد و مدیر گروه تصحیح متون فرهنگستان شد. کتاب سیر الملوک نیز با هزینه فرهنگستان زبان و ادب فارسی آماده نشر شد. با این حال معلوم نیست چرا فرهنگستان چنین اثر فاخری را در اختیار انتشارات سخن قرار داده است. آیا به صرف این که ناشری توزیع خوبی دارد و ناشر کتب بزرگان ادب کشور است، یک سازمان دولتی می‌تواند حاصل کار خود را برای چاپ و نشر و توزیع به ناشر دیگر بسپارد!؟
جایگاه بی‌بدیل «سیرالملوک»
غلامعلی حداد‌عادل، رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در سرسخن این اثر به تصحیح متون شرقی پرداخته و نوشته است: «در تصحیح متون شرقی و از جمله کتب عربی و فارسی، فضل تقدم عمدتاً از آنِ خاورشناسان بوده است؛ چنانکه در بازشناسی و آموزش زبان‌های باستانی ملت‌های مشرق زمین نیز خاورشناسان در قرن گذشته پیشگام بوده‌اند؛ اما سالهاست که این‌گونه تحقیقات در میان ملت‌های شرقی نُضج گرفته و رشد و تحول یافته است».
رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ادامه مقدمه خود با اشاره به احیای نسخه‌های خطی فارسی در بنیاد فرهنگ ایران و انجمن آثار ملی و در سال‌های اخیر در مرکز پژوهشی میراث مکتوب این‌گونه نوشته است: «تصحیح مجدد کتاب معروف و کم‌نظیر سیرالملوک یا سیاست‌نامه، نوشته وزیر نامدار و دانشمند ایرانی، خواجه نظام‌الملک طوسی در دستور کار قرار گرفت. این کتاب هم از حیث «زبان» و هم از حیث «موضوع» در تاریخ ادبیات فارسی و تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران جایگاهی بی‌بدیل داشته و دارد و به اعتبار شیوایی و شیرینی زبان از امّهات متون فارسی محسوب می‌شود. در باب نثر دلکش و استوار این کتاب و مطالب سودمند و عبرت‌آموز آن هر چه گفته شود کمتر از حدّ سزاوار است».
قرن پنجم؛ عصر کمال زبان فارسی
«سیرالملوک» به گفته محمود عابدی، مصحح این کتاب از متون کم‌نظیر فارسی است و اگر نظیری داشته باشد تاریخ ابوالفضل بیهقی و قابوس‌نامه عنصرالمعالی است. این هر سه از آثار قرن پنجم‌اند، عصری که نثر فارسی بر پایه دانش و خرد بنیاد می‌گرفت. لفظ برابر و برای معنی بود و زبان زلال و بی‌پیرایه کمال بلوغ را می‌گذراند.
در بخشی از مقدمه محمود عابدی، بر کتاب «سیرالملوک» می‌خوانیم: «بیهقی، عنصرالمعالی و خواجه نظام‌الملک، با اینکه درعمل به گونه‌ای با حکومتیان پیوستگی داشتند، خود شخصیت‌هایی نامدار، فرهنگی و مستقل بودند، در ارجمندی و عزت می‌زیستند و در کار خود به ارزش تمییز و خرد مخاطب و اعتبار داوری او سخت باور داشتند و این باور هر چه بیشتر به صداقت و صمیمیت آنان در سخن می‌افزود؛ به علاوه آنچه می‌نوشتند نتیجه مشاهدات عینی و حاصل تجارب شخصی آنان بود».
این عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی درباره خواجه نظام‌الملک می‌نویسد: «درباره مؤلف سیرالملوک سخنانی گفته‌اند و تردیدهایی کرده‌اند، آنچه مسلّم است در این متن، آشکارا، نویسنده وزیری است ایرانی مسلمان که شاه را با فرّۀ ایزدی همزاد و همراه می‌داند، حکومت را موهبتی آسمانی می‌شناسد و بنا و بقای حاکمیت را متّکی بر عقل و دانش و احسان حاکمان و خشنودی و آسودگی رعایا می‌بیند، و آیینی را که برای اداره مملکت توصیه میکند آمیخته از سنت و سیره ملوک عجم و پادشاهان ایرانی است».
از منظر این استاد زبان وادبیات فارسی، مؤلف (خواجه نظام‌الملک) در حالی که به نهاد خلافت و شخص خلیفه عباسی همواره به دیده احترام می‌نگرد، در سرتاسر کتاب نمونه برتر او نخست بهرام گور، انوشیروان عادل، عضدالدّوله دیلمی و محمود غزنوی است و آنگاه بعضی از خلفای اموی و عباسی، آنان که در منابع آن روز و جامعه دانش‌آموختگان مقبولیت تمام دارند.
آرزوی دوام حکومت سلجوقی
این مصحح به متن کتاب سیرالملوک پرداخته و در بخشی از مقدمه خود نوشته است: «در سخن او منشأ و مقوّم حکومت، سازمان‌ها و تشکیلات دیوانی، مجموعه کارگزاران و چگونگی رابطۀ آنان با رعایا معرفی می‌شود. در عین اینکه در بخش‌های مختلف کتاب نگرانی‌های گونه‌گون او پیداست، آرزوی دوام حکومت شاه سلجوقی را تکرار میکند و با اینکه خود را در محاصره ناسپاسی‌ها و دشمنی‌ها می‌بیند، راه‌های دفع خطر را چنان که شیوۀ سلف بوده است، به یاد سلطان می‌آورد. و این‌ها همه گزارش واقعیت زندگی و احوال و نیز رفتار خواجه نظام‌الملک طوسی با ملک‌شاه سلجوقی است، در دوره‌ای از تاریخ ما که بزرگ‌ترین کشور جهان اسلام به تدبیر و مدیریت سیاست مردی ایرانی اداره می‌شده است».
محمود عابدی در معرفی سیر الملوک به خوانندگان آن را در موضوع خود و در میان «سیاست‌نامه»ها بی‌همتا و در زبان فارسی بی‌همانند می‌داند. وی می‌نویسد: «خواجه در این کتاب با اطّلاع از شیوه گذشتگان در کشورداری و با استفاده از تجربه سی ساله خود در وزارت، تصحیح و تأسیس مجموعه دوایر حکومتی را پیشنهاد میکند و، گاه و بی‌گاه در ضمن طرح اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران قرن پنجم از پدید آمدن گروه‌های مخالف و نوع فعالیت آنان سخن می‌گوید. گفتنی است همه آنچه در تأیید شیوۀ کار و مواجهه با مخالفان نقل میکند روایات تاریخی محض نیست، با این همه بخش مربوط به اسماعیلیه، پیوسته، مورد توجه محققان بوده است».
«سیرالملوک» به سبب ارزش‌های منحصر به فردی که به بعضی از آنها اشاره کردیم، در سال 1891 میلادی به همت شارل شفر فرانسوی تصحیح و به نام «سیاست نامه» ترجمه و چاپ شده است و از آن پس نیز به اهتمام هیوبرت دارک انگلیسی در سال 1340 و 1347 به صورتی سزاوارتر تصحیح شده و بارها به طبع رسیده است.
علاقه‌مندان در مطالعه این کتاب از صفحه بیست و یک تا بیست و نُه مطالبی درباره خواجه نظام‌الملک را از نظر می‌گذرانند و از صفحه سی و یک تا هشتاد و سه با کتاب «سیرالملوک» و اهمیت آن آشنا می‌شوند. صفحات هشتاد و چهار تا نود و سه دربردارندۀ تصاویر نسخه‌های سیرالملوک است.
این مصحح در تصحیح این اثر به بررسی تمامی فصول کتاب سیرالملوک اهتمام ورزیده و پنجاه فصل آن را که دربارۀ آیین کشورداری است تصحیح کرده و در اختیار علاقه‌مندان قرار داده است.
از صفحه 296 این کتاب می‌توان تعلیقاتی که این استاد زبان و ادبیات فارسی بر این کتاب نوشته را مطالعه کرد. در این بخش توضیحات، فهرست‌ها، راهنمای توضیحات و کتابنامه گنجانده شده است.
«سیرالملوک (سیاست‌نامه)» اثر خواجه نظام‌الملک طوسی با تصحیح محمود عابدی در 694 صفحه در سال‌جاری از سوی فرهنگستان زبان و ادب فارسی منتشر و به بهای 95 هزار تومان راهی بازار کتاب شده است.