میراث مکتوب- اولین سخنران این نشست دکتر محمد مهدی جعفری، استاد دانشگاه شیراز، در مورد «مدیریت مدنی و مدیریت قبیلگی در فرمان مالک اشتر» به سخنرانی پرداخت.
دکتر جعفری، سخنرانی خود را با تبریک عید سعید غدیر به حاضران و همه انسانها آغاز و اظهار امیدواری کرد که همگی ما بتوانیم در سایه توجهات امیرالمومنین از آموزش های والای آن حضرت بهره مند شویم.
وی در ادامه گفت: اگرچه مدیریت انسانی و مدنی ایشان را آنطور که پیامبر اکرم خواسته بود ندیدیم. ولی همان مدتی که ایشان مسئولیت را بر عهده گرفته بودند آثاری را بر جای گذاشته اند که برای بشریت ماندگار است. این عهدنامه از همان آغاز مورد توجه کسانی بوده که آن را دیده اند. بنده در دوره فوق لیسانس ادبیات عربی خدمت استاد بی همتای ادبیات عرب، مرحوم بدیع الزمانی می رفتم. ایشان اواخر عمر آب مروارید گرفته بودند و مشکل بینایی داشتند و ما را در خانه می پذیرفتند. ایشان کسی بودند که دکتر مهدوی دامغانی سر کلاسشان میرفتند و دستشان را می بوسیدند و در کنار دانشجویان سر کلاس ایشان می نشستند.
استاد از بنده پرسیدند: پایان نامه ات در چه حوزه ایست؟ گفتم: پژوهشی در اسناد و مدارک نهج البلاغه. ایشان کتابی به من دادند (مقدمه ابن خلدون، ج۲، باب ۵۱) که در آن طاهر بن حسین به فرزندش که فرماندار مصر بود نامه ای نوشته بود. استاد گفتند که این نامه را با عهدنامه امام به مالک اشتر مقایسه کن و بیاور. آن را خواندم و خدمت استاد رسیدم و گفتم از نظر حجم، نامه طاهربن حسین ۴۰ درصد عهدنامه مالک اشتر است اما آثاری از عهدنامه مالک در این نامه دیده می شود. سبک نوشته هم تفاوت دارد و محتوا هم اختلافاتی دارد. گفتند اختلافات محتوایی چیست؟
گفتم در نامه طاهربن حسین آمده که اطرافیان خلیفه را پاس دار اما در عهدنامه آمده که همه مردم در نظرت یکسان باشند.
گفتند نظرت چیست؟ گفتم آنطور که در تاریخ مشهور است پس از مسموم شدن مالک اشتر به وسیله عوامل معاویه ، خورجین او را برای معاویه بردند و گاهی معاویه از این عهدنامه استفاده می کرد. این عهدنامه همچنان در خزانۀ بنی امیه بوده و بعد به خزانۀ بنی عباس منتقل شده و احتمالا به دست حسین بن طاهر هم رسیده و ایشان از جملات آن استفاده کرده و به فرزندش نوشته است.
استاد فرمودند: می تواند چنین باشد.
دکتر جعفری اظهار داشت: بنده چندین سند دیگر از عهدنامه پیدا کردم که با سند سید رضی یکی نیست اما در عین حال شکی در اصالت این عهدنامه نیست. وقتی امیرالمومنین به خلافت رسید قیس بن سعد بن عباده را به مصر فرستاد که او با مخالفان امیرالمومنین در آنجا با خشونت رفتار کرد. معاویه نامه‌ای به قیس نوشت که از من طرفداری کن و من هر آنچه که تو بخواهی به تو می دهم. قیس نیز در جواب او نامه تندی نوشت که هرگز من به تو نمی پیوندم و من فرستاده امیرالمومنین هستم. معاویه نیز چاره را در شایعه پراکنی دید و شایعه کرد که قیس با من بیعت کرده و بدین ترتیب موجبات بدگمانی مردم به او فراهم آمد. این شایعه که پخش شد، محیط بر قیس تنگ شد و امام او را فرا خواند و گفت دیگر نمی توانی در مصر بمانی.
امام، محمد بن ابی بکر را به جای او به مصر فرستاد. ۲۶یا ۲۷ سالش بود که امام او را به مصر فرستاد. از روی علاقه به امام و کم تجربگی، نسبت به مخالفان امیرالمؤمنین سختگیری کرد، آنها هم جنگ هایی علیه او راه انداختند و عرصه بر خودش تنگ شد. امام چاره را در این دید که مالک اشتر را که بعد از جنگ صفین فرماندار جزیره کرده بود ، احضار کند و به جای محمد بن ابی بکر، فرماندار مصر کرد. محمد بن ابی بکر هم ناراحت شد و نامه ای گله آمیزی برای امام نوشت اما امام به او گفت من از تو هیچ ناراحتی ندارم اما مالک اشتر از عهده این کار بر می آید. وقتی که مالک اشتر در بین راه مسموم شد امام نامه ای نوشت به محمد بن ابی بکر و او را ابقا کرد.
امام علی(ع) در زمان خلفا، سمت مشاوره داشت، مخصوصاً در امور قضایی. ایشان تجربه خوبی در ۲۵ سال مشاوره به دست آورده بود و با توجه به تجارب تاریخی که به دست آوردند، این عهدنامه را برای مالک اشتر می نویسد که فرا زمانی و فرا مکانی است.
دکتر جعفری سخنرانی خود را با صحبت در مورد مدیریت قبیلگی ادامه داد و گفت: در دوره جاهلیت و تا قرن ها بعد در سرزمین عربستان قبیله حکومت می کرد. پیرترین شخص، شیخِ قبیله است و در همه امور حکم می راند و بقیه باید اطاعت کنند. از دیگر ویژگی های قبیلگی وابستگی به سنّت هاست و همچنین از دیگر ویژگی ها نداشتن هیچ گونه نهاد مدنی است و شیخِ قبیله وظیفه همه نهادها را بر عهده دارد.
پیامبر بزرگترین مانع پیشرفت اسلام را همین فرهنگ قبیله دیدند.لذا از مکه به مدینه هجرت کردند و در آنجا نهادهای مدنی تأسیس کردند و از کوچ گردی جلوگیری کردند و ثبات شهرنشینی ایجاد کردند.
امیرالمومنین می خواهد فرهنگ قبیله را در هم بشکند و جای آن مدیریت مدنی بنیان نهد. در این خصوص از همین عهدنامه نکاتی عرض می کنم.
این عهدنامه با توصیه به تقوا و خود شکنی شروع می شود. امام به مالک اشتر توصیه می کند که تو به سرزمینی می روی که افراد مختلف بر آن حکومت کرده اند. تو باید آنها و تاریخ آن ها را خوب بشناسی. اگر گذشتگان، سنّت حسنه ای را به جای گذاشته اند آن را ادامه بده و اگر سنّت بدی هست آن را زیر پای بگذار. اگر سنّت حسنه ای که گذشتگان گذاشته اند را تو از بین ببری تمام گناه آن به گردن تو می افتد. وقتی به مصر می روی با دو گونه انسان مواجه می شوی یا برادران دینی تو هستند و یا همنوعان آفرینشی تو. آنها، شهروند تو هستند و حق شهروندی برای همه یکسان است. و بعد می فرماید که در هر جامعه ای خواص و عوام هستند. خاصان بسیار پر توقعند. در موقع گرفتن اصرار می کنند. در موقع جنگ شانه از زیر بار خالی می کنند. در موقع رفاه و آسایش از همه بیشتر امتیاز می خواهند اما، عموم مردم ستون دین و یاور مسلمین هستند. توجهت به عموم مردم باشد نه به خاصان .
در گزینش اطرافیان و مشاورانت بسیار دقت کن. تو باید مشاورانت را امتحان کنی و ببینی سابقه مدیریتی شان چگونه بوده است . آنهایی که سابقه دارند را به عنوان رایزن انتخاب کن. افراد بخیل و ترسو را به عنوان مشاور بر مگزین.
نسبت به شهروندان خوش گمان باش. هر گاه شهروندان نسبت به تو بدگمان شدند بیا و هر چه داری از اموالت آشکار کن و اگر کاری انجام گرفته که باعث سوء تفاهم شده، مسئله را برایشان روشن کن. چون با این کار ایشان را نسبت به خودت خوش بین می کنی. اگر فردا به یاری ایشان نیاز داشتی با کمال میل به تو یاری می رسانند. تو باید حتما همیشه حسن ظن شهروندان را با خود داشته باشی.
عمل کردن به سنت صالحان و رایزنی با دانشمندان و فرزانگان، کسانی که واقعاً صلاحیت دارند و در ادامه گروهها و اصناف را طبقه بندی می کند و می گوید که همه به هم وابسته هستند.
دکتر جعفری، سخنرانی خود را با تبریک عید سعید غدیر به حاضران و همه انسانها آغاز و اظهار امیدواری کرد که همگی ما بتوانیم در سایه توجهات امیرالمومنین از آموزش های والای آن حضرت بهره مند شویم.
وی در ادامه گفت: اگرچه مدیریت انسانی و مدنی ایشان را آنطور که پیامبر اکرم خواسته بود ندیدیم. ولی همان مدتی که ایشان مسئولیت را بر عهده گرفته بودند آثاری را بر جای گذاشته اند که برای بشریت ماندگار است. این عهدنامه از همان آغاز مورد توجه کسانی بوده که آن را دیده اند. بنده در دوره فوق لیسانس ادبیات عربی خدمت استاد بی همتای ادبیات عرب، مرحوم بدیع الزمانی می رفتم. ایشان اواخر عمر آب مروارید گرفته بودند و مشکل بینایی داشتند و ما را در خانه می پذیرفتند. ایشان کسی بودند که دکتر مهدوی دامغانی سر کلاسشان میرفتند و دستشان را می بوسیدند و در کنار دانشجویان سر کلاس ایشان می نشستند.
استاد از بنده پرسیدند: پایان نامه ات در چه حوزه ایست؟ گفتم: پژوهشی در اسناد و مدارک نهج البلاغه. ایشان کتابی به من دادند (مقدمه ابن خلدون، ج۲، باب ۵۱) که در آن طاهر بن حسین به فرزندش که فرماندار مصر بود نامه ای نوشته بود. استاد گفتند که این نامه را با عهدنامه امام به مالک اشتر مقایسه کن و بیاور. آن را خواندم و خدمت استاد رسیدم و گفتم از نظر حجم، نامه طاهربن حسین ۴۰ درصد عهدنامه مالک اشتر است اما آثاری از عهدنامه مالک در این نامه دیده می شود. سبک نوشته هم تفاوت دارد و محتوا هم اختلافاتی دارد. گفتند اختلافات محتوایی چیست؟
گفتم در نامه طاهربن حسین آمده که اطرافیان خلیفه را پاس دار اما در عهدنامه آمده که همه مردم در نظرت یکسان باشند.
گفتند نظرت چیست؟ گفتم آنطور که در تاریخ مشهور است پس از مسموم شدن مالک اشتر به وسیله عوامل معاویه ، خورجین او را برای معاویه بردند و گاهی معاویه از این عهدنامه استفاده می کرد. این عهدنامه همچنان در خزانۀ بنی امیه بوده و بعد به خزانۀ بنی عباس منتقل شده و احتمالا به دست حسین بن طاهر هم رسیده و ایشان از جملات آن استفاده کرده و به فرزندش نوشته است.
استاد فرمودند: می تواند چنین باشد.
دکتر جعفری اظهار داشت: بنده چندین سند دیگر از عهدنامه پیدا کردم که با سند سید رضی یکی نیست اما در عین حال شکی در اصالت این عهدنامه نیست. وقتی امیرالمومنین به خلافت رسید قیس بن سعد بن عباده را به مصر فرستاد که او با مخالفان امیرالمومنین در آنجا با خشونت رفتار کرد. معاویه نامه‌ای به قیس نوشت که از من طرفداری کن و من هر آنچه که تو بخواهی به تو می دهم. قیس نیز در جواب او نامه تندی نوشت که هرگز من به تو نمی پیوندم و من فرستاده امیرالمومنین هستم. معاویه نیز چاره را در شایعه پراکنی دید و شایعه کرد که قیس با من بیعت کرده و بدین ترتیب موجبات بدگمانی مردم به او فراهم آمد. این شایعه که پخش شد، محیط بر قیس تنگ شد و امام او را فرا خواند و گفت دیگر نمی توانی در مصر بمانی.
امام، محمد بن ابی بکر را به جای او به مصر فرستاد. ۲۶یا ۲۷ سالش بود که امام او را به مصر فرستاد. از روی علاقه به امام و کم تجربگی، نسبت به مخالفان امیرالمؤمنین سختگیری کرد، آنها هم جنگ هایی علیه او راه انداختند و عرصه بر خودش تنگ شد. امام چاره را در این دید که مالک اشتر را که بعد از جنگ صفین فرماندار جزیره کرده بود ، احضار کند و به جای محمد بن ابی بکر، فرماندار مصر کرد. محمد بن ابی بکر هم ناراحت شد و نامه ای گله آمیزی برای امام نوشت اما امام به او گفت من از تو هیچ ناراحتی ندارم اما مالک اشتر از عهده این کار بر می آید. وقتی که مالک اشتر در بین راه مسموم شد امام نامه ای نوشت به محمد بن ابی بکر و او را ابقا کرد.
امام علی(ع) در زمان خلفا، سمت مشاوره داشت، مخصوصاً در امور قضایی. ایشان تجربه خوبی در ۲۵ سال مشاوره به دست آورده بود و با توجه به تجارب تاریخی که به دست آوردند، این عهدنامه را برای مالک اشتر می نویسد که فرا زمانی و فرا مکانی است.
دکتر جعفری سخنرانی خود را با صحبت در مورد مدیریت قبیلگی ادامه داد و گفت: در دوره جاهلیت و تا قرن ها بعد در سرزمین عربستان قبیله حکومت می کرد. پیرترین شخص، شیخِ قبیله است و در همه امور حکم می راند و بقیه باید اطاعت کنند. از دیگر ویژگی های قبیلگی وابستگی به سنّت هاست و همچنین از دیگر ویژگی ها نداشتن هیچ گونه نهاد مدنی است و شیخِ قبیله وظیفه همه نهادها را بر عهده دارد.
پیامبر بزرگترین مانع پیشرفت اسلام را همین فرهنگ قبیله دیدند.لذا از مکه به مدینه هجرت کردند و در آنجا نهادهای مدنی تأسیس کردند و از کوچ گردی جلوگیری کردند و ثبات شهرنشینی ایجاد کردند.
امیرالمومنین می خواهد فرهنگ قبیله را در هم بشکند و جای آن مدیریت مدنی بنیان نهد. در این خصوص از همین عهدنامه نکاتی عرض می کنم.
این عهدنامه با توصیه به تقوا و خود شکنی شروع می شود. امام به مالک اشتر توصیه می کند که تو به سرزمینی می روی که افراد مختلف بر آن حکومت کرده اند. تو باید آنها و تاریخ آن ها را خوب بشناسی. اگر گذشتگان، سنّت حسنه ای را به جای گذاشته اند آن را ادامه بده و اگر سنّت بدی هست آن را زیر پای بگذار. اگر سنّت حسنه ای که گذشتگان گذاشته اند را تو از بین ببری تمام گناه آن به گردن تو می افتد. وقتی به مصر می روی با دو گونه انسان مواجه می شوی یا برادران دینی تو هستند و یا همنوعان آفرینشی تو. آنها، شهروند تو هستند و حق شهروندی برای همه یکسان است. و بعد می فرماید که در هر جامعه ای خواص و عوام هستند. خاصان بسیار پر توقعند. در موقع گرفتن اصرار می کنند. در موقع جنگ شانه از زیر بار خالی می کنند. در موقع رفاه و آسایش از همه بیشتر امتیاز می خواهند اما، عموم مردم ستون دین و یاور مسلمین هستند. توجهت به عموم مردم باشد نه به خاصان .
در گزینش اطرافیان و مشاورانت بسیار دقت کن. تو باید مشاورانت را امتحان کنی و ببینی سابقه مدیریتی شان چگونه بوده است . آنهایی که سابقه دارند را به عنوان رایزن انتخاب کن. افراد بخیل و ترسو را به عنوان مشاور بر مگزین.
نسبت به شهروندان خوش گمان باش. هر گاه شهروندان نسبت به تو بدگمان شدند بیا و هر چه داری از اموالت آشکار کن و اگر کاری انجام گرفته که باعث سوء تفاهم شده، مسئله را برایشان روشن کن. چون با این کار ایشان را نسبت به خودت خوش بین می کنی. اگر فردا به یاری ایشان نیاز داشتی با کمال میل به تو یاری می رسانند. تو باید حتما همیشه حسن ظن شهروندان را با خود داشته باشی.
عمل کردن به سنت صالحان و رایزنی با دانشمندان و فرزانگان، کسانی که واقعاً صلاحیت دارند و در ادامه گروهها و اصناف را طبقه بندی می کند و می گوید که همه به هم وابسته هستند.