میراث مکتوب – مدارج الافهام اثر صاین الدین علی بن محمد اصفهانی مشهور به تُرکه به اهتمام و یادداشت های نجیب مایل هروی توسط پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شد.
در بخشی از مقدمۀ مصحح این اثر می خوانیم: محقق است که خراسان، طی هزار سال تمدن اسلامی ایران مهد علم و دانش و نیز مرکز و مقر حکمرانان وقت بوده. به طوری که در هر دوره ای از تاریخ هزارسالۀ مزبور، یکی از شهرهای آن، این مرکزیت را از آن خود می گردانیده است. هرات – که بلدان نویسان و مورخان آن را بوستان خراسان نامیده اند – از اواخر نیمۀ اول از سدۀ دهم هجری، مرکز فرهنگی، سیاسی و اقتصادی خراسان بود، به طوری که ده ها مدرسه و جامع و خانقاه و بازار داشت. و جاذبۀ علمی و فرهنگی آن به حدی بود که از سرتاسر ایران و حتی آسیای صغیر و شبه قارۀ هندوستان، دانشمندان و خانقاهیان و بازرگانان را به سوی خود جذب می کرد.
یکی از دانشیان ذی فنون و آگاه از بیشترینۀ علوم عصری، که جذب کشش فرهنگی هرات در سدۀ نهم هجری شد، خواجه صاین الدین علی بن محمد ترکۀ اصفهانی خجندی است، از خاندان بنام «تُرکه» که از اواخر سدۀ هفتم هجری، نام و نشان رجال فرهنگی و علمی آن خاندان در تاریخ ادب و فرهنگ ما ضبط شده است.
سال تولد صاین الدین را هیچ یک از مآخذ عصری و متأخر متذکر نشده اند، از قراین چنین استباط می شود که باید بین سال های 769 – 770 ق. زاده شده باشد. آثار و مؤلفات ترکه سوای فواید فلسفی، عرفانی، کلامی، و ادبی آنها از نظر تاریخ سیاسی، اجتماعی و اداری عصر تیموری، اشتمال بر نکاتی دارد ارزنده و درخور تدقیق، که پاره ای از آنها را نمی توان در نگاشته های رسمی آن روزگار سراغ گرفت.
یکی از نگاشته های بسیار مهم ترکه رسالۀ حاضر است در تفسیر کریمۀ «ثَمَانِيَةَ أَزْوَاجٍ ۖ مِّنَ الضَّأْنِ اثْنَيْنِ وَمِنَ الْمَعْزِ اثْنَيْنِ ۗ…» (انعام/143) . ترکه این رساله را بعد از تبعیدش از هرات به سال 831 هجری در نواحی بحر خزر از حومۀ مازندران تألیف کرده است. مدارج الأفهام از جمله رساله هایی است که به جهت «تفسیر صوفی» فراهم آمده است.
در تصحیح این رساله از دو نسخۀ معتبر و موجود استفاده شده است: یکی از نسخه های مزبور نسخه ای است به خط نستعلیق خوش به شمارۀ 8503 که در کتابخانۀ مجلس شورا نگهداری می شود. دو نسخۀ دیگر، نسخه ای است که به شمارۀ 1825 در کتابخانۀ بایزید ولی الدین (ترکیه) محفوظ است و فیلم آن به شمارۀ 442 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می شود.
فهرست مطالب این کتاب بدین شرح است:
مقدمۀ مصحح
دیباچۀ مؤلف
مقالۀ اولی: بیان سخنان مفسران ظاهر
مقالۀ دوم: بیان سخنان عارفان معارف ولایت
یادداست ها
پیوست ها
کتاب نمای مأخذ
صاین الدین علی بن محمد اصفهانی (مشهور به تُرکه)، مدارج الافهام، به اهتمام و یادداشت های نجیب مایل هروی، تهران، پزوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چهل و شش، 141، 6 صفحه، شمارگان: 500 نسخه، قطع: وزیری، بها: 110000 ریال، 1394.