میراث مکتوب- میرزا سید حسن رشدیه بزرگ‌مرد تاریخ فرهنگ ایران را همگان به «مدرسه‌آفرینی» می‌شناسند. این در حالی است که این نامور کارنامه مؤثری در عرصه چاپ و نشر دارد.
این مجموعه شامل بازخوانی و بازنشر دو نشریه «مکتب» و «طهران» به سردبیری میرزا حسن رشدیه تبریزی است که نسبت به دیگر محصولات قَدَمی و قلمی رشدیه (تأسیس مدارس و تألیف کتب درسی) نتوانسته نگاه پژوهشگران را به خود جلب کند.
باقریان موحد در این مجموعه نیز، همانند سه مجموعه دیگر، به انتشار خام و بدون دخل و تصرف و عاری از تجزیه و تحلیل متن مجلات اقدام کرده و این روش خود را مستظهر به این دلیل نموده است که نباید مراحل مختلف پژوهش، یعنی مرحلۀ گردآوری اسناد و منابع و مرحلۀ تجزیه و تحلیل متن، را با هم درآمیخت.
در این کتاب متن هفت شماره از نشریۀ «مکتب» و شش شماره از نشریۀ «طهران» درج شده و در ادامه تصویر متن نشریات به صورت چاپ عکسی آمده است. در بخش پایانی کتاب نیز یادنامۀ میرزا حسن رشدیه در شمارۀ 144 نشریۀ بخارا با مطالبی از سید مصطفی محقق داماد، علی قیصری، بهدخت رشدیه، ناصر تکمیل همایون، مقصود فراستخواه، سید رضا باقریان موحد و … به چاپ رسیده است.
در ابتدای کتاب نیز بخشی با عنوان «ادواری‌نگاری رشدیه» برگرفته از کتاب «جست و نوشت: پراکنده‌های کتاب‌کاوی، مجله‌پژوهی، روزنامه‌شناسی» به قلم سید فرید قاسمی، آمده است.
در این بخش می‌خوانیم:
«مرسوم زمانه ما این است که خدمتی برجسته بر دیگر خدمات بزرگان سایه می‌افکند و هر گاه سخن درباره آنها به میان می آید همان تک اشتهار را بر می شمریم و برگ‌های دیگر کارنامه او را یادآور نمی شویم.
میرزا سید حسن رشدیه، بزرگ‌مرد تاریخ فرهنگ ایران، را همگان به «مدرسه‌آفرینی» می شناسند. این در حالی است که این نامور کارنامه مؤثری در عرصه چاپ و نشر دارد. آنچه در پی می خوانید درباره شماری از خدمات وی با تأکید بر تلاش‌های مطبوعاتی اوست؛ همو که از روزنامه‌خوانی به مدرسه‌آفرینی رسید و از مدرسه راه شب‌نامه‌نگاری و روزنامه‌نگاری را در پیش گرفت. پس از چندی اما به عرصه پیشین بازگشت و دریافت که تنها آموزش و اصلاح فرهنگی است که راه به توسعه می گشاید.
میرزا سید حسن موسوی چرندابی تبریزی که به رشدیه شهره شد، فرزند آخوند ملامهدی تبریزی و سارابانو شقاقی، جمعه پنجم رمضان المبارک ۱۲۷۶ ق. در تبریز پا به دنیا نهاد. پس از تحصیل علوم دینی واعظ و پیش‌نماز مسجد امامزاده چرنداب آن شهر شد. ورود غیرمترقبه مظفرالدین میرزا ولیعهد وقت به امامزاده، در لحظه‌ای که رشدیه به فراز منبر بود، سبب شد که در بیست سالگی (۱۲۹۶ ق.) ترک شهر و دیار را در پیش گیرد و راهی ایروان شود.
روزی در باغ عمومی ایروان به قریب به سیصد نفر طفل برخورد که از مدرسه عزم خانه‌هایشان را داشتند. با کنجکاوی از یکی دو تن پرسید از کجا می آیید؟ گفتند از اوشقول (school؛ مدرسه) می آییم. پرسش‌های میرزا سید حسن و پاسخ اطفال سبب شد بداند معلم علم الاهی دانش‌آموزان «حاج ملا باقر آخوند» است. رشدیه به ملاقات معلم علم الاهی رفت و پی برد حاج ملا باقر آخوند شاگرد مکتب‌خانه پدرش بوده است. گفت‌وگوی رشدیه با «ملا باقر» سبب شد میان آن دو الفتی برقرار شود و رشدیه به شیوه تدریس و برنامه‌های مدرسه دست یابد.
رشدیه به نشریه اختر چاپ (اسلامبول) نامه نوشت و از آنان خواست راهنمای او شوند تا اصول تعلیم علوم و اداره کردن مدرسه به جهت مسلمین را بیاموزد.
پاسخ گردانندگان نشریه اختر او را به دارالمعلمین اسلامبول، قاهره و بیروت رهنمون ساخت. پس از سه سال تحصیل به ایروان مراجعت کرد و با اهدای پنج کله قند و شیرینی به قاضی شهر (۱۳۰۱ ق.) مجوز تدریس و تأسیس مکتب‌خانه را گرفت.
با وجود سنگ‌اندازی، برچسب‌های ناچسب، درگیری‌های عدیده، حرف‌های زشت و دور از واقعیت و حقیقت که حاسدان به او نسبت می دادند مکتب رشدیه رونق گرفت.
محرم ۱۳۰۷ ق. که ناصرالدین شاه از سفر فرنگ بازمی‌گشت بر سر راه خود با توقف در ایروان از مکتب‌خانه رشدیه دیدار کرد و به میرزا حسن پیشنهاد تأسیس مکتب‌خانه را در تبریز داد. میرزا حسن نیز بی‌درنگ برادرش را به جانشینی برگزید و راهی تبریز شد. با امضای «حسن بن مهدی چرندابی» اعلانی صادر کرد که خبر از تأسیس مکتب رشدیه می داد.
همچون روزگار ایروان از یک طرف مشغول تصنیف کتاب‌های مکتب و تهیه معلم و از طرفی مرافعه با عوام در رفع اوهام شد. با وجود انواع تهمت‌های دینی و دنیایی از پا ننشست و ۶ مدرسه پیاپی تأسیس کرد. هجوم به مدرسه و غارت دارایی‌ها موجب شد راهی مشهد شود و در آن شهر نیز مدرسه‌ای تأسیس کند که به سرنوشت ایروان و تبریز گرفتار آمد.
چوب و چماق بر سرش کوفتند، دستش را شکستند و خانه و مدرسه را به غارت بردند. با مراجعت به تبریز مدرسه‌ای دیگر بر پا ساخت تا اینکه عهد ناصری به سر آمد و در سال ۱۳۱۴ ق. میرزا علی خان امین‌الدوله والی آذربایجان شد و رشدیه را در کنف حمایت خود گرفت. مساعدت مالی امین الدوله زمینه فعالیت رشدیه را فراهم آورد. با ارتقای امین الدوله به صدارت کشور با موافقت مظفرالدین شاه رشدیه را به تهران فراخواندند. ۱۶ شعبان ۱۳۱۵ ق. با مساعدت امین الدوله و دیگران دبستان رشدیه در تهران دایر شد …».
کتاب «مجموعه نشریات میرزا حسن رشدیه تبریزی» به کوشش سید رضا باقریان موحد، در 258 صفحه، از سوی انتشارات کتاب طه چاپ و منتشر شده است.
