میراث مکتوب- مجموعه مقالات پنجمین همایش بین المللی زبانها و گویش‌های ایران (گذشته و حال) به کوشش محمود جعفری دهقی توسط انتشارات مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی) منتشر شد.
اثر حاضر مجموعۀ مقالات پنجمین همایش بین‌المللی زبانها و گویش‌های ایرانی است که در سال ۱۳۹۹ در مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شد.
پس از اعلان فراخوان، روی‌هم‌رفته تعداد هفتاد و دو چکیده مقالات به دبیرخانه همایش واصل شد که پس از داوری اولیه، تعداد ۴۵ چکیده مقاله با محورهای همایش مربوط شناخته شد. دبیرخانه همایش سپس از نویسندگان مقالات درخواست نمود اصل مقالات خود را ارسال نمایند. پس از دریافت اصل مقالات و داوری آنها در نهایت ۳۰ مقاله برای سخنرانی و چاپ در مجموعه مقالات برگزیده و اعلام شد.
*******
زبانها و گویش های ایران اسناد هویت ملی، دینی و فرهنگی ماست. پژوهش، حفظ و معرفی این اسناد که یکی از مهمترین گنجینه ها و ذخائر ملی است خویشکاری همۀ دوستداران فرهنگ و تمدن ایران زمین انست.
زبان های ایرانی شاخه ای از زبان های هند و ایرانی است و از خانواده زبان های هند و اروپایی به شمار می رود. زبان اوستایی احتمالا به موازات و هم‌زمان با سانسکریت جریان داشته است. اقوام ایرانی مجموعه بزرگی شامل مادها، پارس ها و پارت ها در فلات ایران، کیمری ها و شاخه دیگری از سکاها و سرمت های منطقۀ اوکراین، آسی ها در منطقۀ قفقاز، سغدها، خوارزمیان، ختنی ها، هپتالیان و یوئه چی ها در آسیای میانه اند. گروهی از این اقوام مانند مادها و پارس ها در حدود هزاره نخست پیش از میلاد به فلات ایران وارد شدند و در دامنه های زاکرس سکونت یافتند و با اقوام بومی ایران درآمیختند. دو قوم ماد و پارس بعد ها در سده های هشتم و هفتم پیش از میلاد حکومت های ماد و هخامنشی را تشکیل دادند.
زبانهای ایرانی باستان شامل زبانهای مادی، فارسی باستان، اوستایی و سکایی، و زبانهای ایرانی میانه شامل زبانهای پارتی، پهلوی، سغدی، ختنی، خوارزمی و بلخی، بواسطۀ وجود سه امپراتوری جهانی هخامنشی، اشکانی و ساسانی در فلات ایران و بیرون از آن گسترش یافت. به همین روی گستردگی زبان ها و گویش های ایرانی به گونه ای است که امروزه بخش قابل توجهی از آن ها در بیرون از مرزهای جغرافیای سیاسی ایران قرار گرفته است. این زبانها حامل فرهنگ و جهان بینی ایرانی اند و این فرهنگ را در سراسر جهان ایرانی منتشر می سازند. نگاهی به برخی شاخه های زبانهای ایرانی تنوع و گستردگی این زبانها و گویش های آن را نشان می دهند. درحال حاضر زبانها و گویش های آسی، تالشی و کردی در مناطقی از قفقاز، داغستان، گرجستان، ارمنستان و اران تکلم می شود. گروهی از زبانها و گویش های شرقی ایران در تاجیکستان، افغانستان، پاکستان، کشمیر، پنجاب و سند تا سین کیانگ در شمال غربی چین، رواج دارند. بخش مهمی از گویش های جنوب غربی ایران تا کشورهای جنوبی خلیج فارس کسترده شده اند. همچنین، با همت شعرا و ادبای ایرانی، زبان فارسی دری در دوران اسلامی بخش قابل توجهی از شبه قاره هند، آسیای میانه و آسیای صغیر را فراگرفته است. این زبان برای سده های متمادی به عنوان زبان علمی و ادبی در این گستره بزرگ به کار رفته است.
افزون بر زبانهای ایرانی نظیر کردی، بلوچی و لری و غیره، زبانهای ترکی و عربی نیز که از سوی گروه بسیاری از هم میهنان ایرانی تکلم می شود، موجب غنای فرهنگی و علمی زبانهای ایرانی بوده و همواره به ارزش زبانهای ایرانی افزوده است. در واقع زبان فارسی به عنوان زبان رسمی به منزلۀ یکی از عوامل و عناصر اتحاد و یگانگی میان همۀ ایرانیان تلقی می شود. این زبان از چنان گنجینه فرهنگی، ادبی و علمی سترگی برخوردار است که از دیرباز همۀ ایرانیان را به هم پیوند داده است و هیچ عاملی توان جدایی آنها را از یکدیگر نداشته است.
به همین سبب امروزه بر این باوریم که زبان فارسی تنها متعلق به ایرانیان نیست بلکه میراث مشترک ملت های مشرق زمین است. این میراث متعلق به مردم ایران، هند، پاکستان، افغانستان، تاجیکستان، ترکیه و اقوام متعددی است که طی سده ها اندیشه های فلسفی، و عواطف و احساسات ادبی خود را به وسیلۀ آن پرورش داده و به تکامل رسانده اند.
بنابراین امروزه ابزار بسیار ارزشمندی به نام زبانهای ایرانی در اختیار ما است که با نگهبانی و پاسداری از آن می توان تاریخ و فرهنگ و هویت خود را به جهان عرضه کنیم و بنای رفیعی از رابطه فرهنگی و دوستی میان ایران امروز و سرزمینهایی که زبانهای ایرانی در آن رواج دارد برقرار سازیم.
علاقه‌مندان برای تهیۀ این کتاب که در ۵۲۰ صفحه، با شمارگان ۲۰۰ نسخه و به بهای ۵۵۰ هزار تومان نشر یافته است، می‌توانند از راه‌های زیر اقدام کنند:
مراجعۀ حضوری به فروشگاهِ انتشارات مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی به نشانی تهران، نیاوران، کاشانک، شمارۀ ۲۱۰
مراجعه به فروشگاه اینترنتی انتشارات مرکز به آدرس store.cgie.org.ir
تماس با انتشارات مرکز با شمارۀ تلفن ۰۲۱۲۲۲۹۷۶۷۷