میراث مکتوب- مرکز نسخ خطی کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی بیش از 2 هزار و 500 نسخۀ خطی در موضوع طب و داروسازی را در خود جا داده است که نفایس خطی آثار محمدبن زکریای رازی، پزشک، فیلسوف و شیمی‌دان ایرانی از نفیس‌ترین آنها است.هم‌زمان با روز داروسازی و بزرگداشت محمدبن زکریای رازی، مسئول امور ارزشیابی نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، از وجود بیش از 2 هزار و 500 نسخۀ خطی ارزشمند با موضوع طب و داروسازی در این مرکز خبر داد.
از دستورات پزشکی تا توصیه‌های کشاورزی در قدیمی‌ترین نسخۀ خطی «مفیدالخاص»
وی در این ارتباط به معرفی بخشی از نفیس‌ترین آثار زکریای رازی پرداخت و تصریح کرد: «مفید الخاص فی علم الخواص» با 50 مجلس تصویر رنگین از حیوانات و گیاهان از نفیس‌ترین آثار رازی در این کتابخانه به شمار می‌رود که تاريخ کتابت آن را زمان پادشاهی سلطان قلاوون پادشاه مصر بین سال‌های 743 و 746 هجری قمری دانسته‌اند.
سیدمحمدرضا فاضل هاشمی با بیان اینکه این نسخه، قدیمی‌ترین نسخۀ موجود از این کتاب در ایران است، تصریح کرد: مفید الخاص، شامل مطالب و موضوعات مختلف طبی، کشاورزی، تربیت اسبان، مرغان شکاری، کیفیت پرورش، کاشتن و جابه‌جا کردن درختان و نحوۀ حفظ و تکثیر میوۀ آنها، صید ماهیان و پرندگان و غرائب، خواص سبزیجات، شناخت اشیاء سمی از طریق حواس ظاهری(غیر از سامعه)، بیان جمیع عوارض شخص مسموم، علاج سموم عقرب و مار، طرد وحوش و طیور و هوام و حشرات موذی و مضر از حوالی خانه و پالیز و باغ و بوستان و مزرعه و مطالب بسیار دیگری از این قبیل است.
وی افزود: نسخه حاضر، جلد دوم کتاب و مصوّر به تصویر درختان و حیوانات و بسیار ممتاز است و برای خزانۀ ابوالفدا اسماعیل‌بن سلطان ناصرالدین ابوالمعالی محمدبن سلطان منصور قلاوون کتابت شده است.
فاضل هاشمی ادامه داد: این اثر با خط نسخ جلی بر روی کاغذ نخودی مصری در 83 برگ 11سطری در ابعاد 19×28 سانتی‌متر کتابت شده است و دارای 50 مجلس تصویر رنگی از حیوانات و گیاهان به شیوۀ بین‌النهرین است و با شمارۀ ثبت 5135 در مخزن نسخ خطی کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
«کنّاش منصوری»؛ همه‌چیز دربارۀ اعضای بدن
این نسخه‌شناس در ادامۀ معرفی نفایس خطی آثار زکریای رازی، به معرفی نسخۀ «کنّاش منصوری» پرداخت و گفت: این اثر به کتابت 1059 قمری حاوی 10 مقاله در توضيح مفاهيم پايه‌ای پزشکی است. وی افزود: رازی اين کتاب را با عنوان «کنّاش منصوری» يا «کتاب منصوری» به نام «ابوصالح منصور بن اسحاق سامانی» والی ری نوشت و در آن از تشريح استخوان‌ها و عضلات، مغز، قلب، چشم، کليه و مثانه، دستگاه گوارش، ستون فقرات، نخاع و… سخن گفته است.
فاضل هاشمی تشریح کرد: نسخه موجود، به دست محمد شريف به خط نستعليق 18 سطری کتابت شده است.
فوریت‌های پزشکی در «برءالساعه»
وی همچنین از «برءالساعه» در موضوع طب فوری يا فوريت‌های پزشکی، دیگر اثر زکریای رازی نام برد و بیان کرد: نسخه‌های متعددی از اصل کتاب به زبان عربی و ترجمه آن به فارسي در کتابخانه آستان قدس موجود است. او در خصوص این نسخه افزود: اصل کتاب در 23 باب، به خط نستعليق خوش در دوره صفويه در سال 1102 قمری کتابت شده و در سال 1262 قمری از سوی تاج ماه بيگم وقف آستان شده است.
«طب الفقرا» و توصیه‌های رازی برای خوددرمانی
کارشناس مسئول اداره مخطوطات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ادامه داد: «علاج الأمراض» دیگر اثر نفیس خطی از زکریای رازی در 36 باب است که به نام‌های «طب الفقرا» و «من لا يحضره الطبيب» نيز معروف است. وی در این باره توضیح داد: مؤلف در اين کتاب، روش‌های خوددرمانی را براي افرادی که به پزشک دسترسی ندارند، شرح داده است. این نسخه در سال 1122 قمری کتابت شده و در سال 1166 به دست آقا زين‌العابدين خادم اصفهانی وقف کتابخانۀ رضوی شده است.
گفتنی است، «الحاوی فی الطب»، «تقاسيم العلل» يا «التقسيم و التشجير»، «الجدری و الحصبه»، مقاله در «النبض والقاروره»، «اُرجوزه»، «کتاب باه»، «کتاب الشواهد» و «المدخل التعليمی» و «سر الأسرار» در زمینه کيميا، «کتابان في التجارب» عناوین برخی دیگر از نفایس خطی از آثار محمدبن زکریای رازی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی است.
لازم به ذکر است، مرکز نسخ خطی کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی با بیش از یکصدهزار نسخۀ خطی ارزشمند یکی از قطب‌های فرهنگی منطقه به شمار می‌رود. این کتابخانه با دیجیتال‌سازی تمام نسخه‌های خطی خود گام بلندی در مسیر دسترسی عمومی به این نفایس برداشته که برخی از این آثار از طریق کتابخانۀ دیجیتال آستان قدس به آدرس https://digital.aqr.ir/ قابل مشاهده است.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه آستان قدس رضوی