میراث مکتوب – فصلنامه «دبیر» (Dabeer) مجلّه‌ای است که منحصراً درباره زبان و ادبِ فارسی به دو زبانِ اردو و انگلیسی مقاله منتشر می‌کند. این مجلّه که از سویِ «کتابخانه یادگارِ دبیر حسن» (Dabeer Hasan Memorial Library) از شهرِ لکنو، هندوستان چاپ می‌شود، مدیریّتِ آن را دکتر احمد نوید یاسر ازلان حیدر – یکی از استادانِ فارسیِ دانشگاهِ اسلامیِ عَلیگَر- برعهده دارد. این مجلّه در هر شماره خود بخشِ ویژه نسخه‌خطّی/ تُراث پژوهی دارد.
در شماره 14، جلد 5، شماره 2، آوریل- ژوئن 2018 این مقالات به تراث‌پژوهیِ فارسی اختصاص دارد:
زبانِ فارسی در دربارِ مهاراجا رَنجیت سینگ – مقاله‌نویس: دکتر روبینه شبنم
در دوره حکومتِ سیک‌ها، دربارة مهاراجا رَنجیت سینگ مرکزِ علم و ادب بود. غلام محی الدّین نوشته ثانی سه فرزند داشت که هر کدام در دربارِ رَنجیت سینگ مشاور بودند: فقیر عزیزالدّین، فقیر نورالدّین، فقیر امام الدّین.
– فقیر عزیزالدّین متخلّص به آزاد (1777– 1838). از تالیفاتِ وی: دیوان؛ نسخه خطّی، موزه لاهور؛ بیاض یا روزنامچه جلدِ نهم، نسخه خطّیِ دانشگاهِ پَنجاب لاهور؛ بیاض یا روزنامچه- توضیحاتِ کامل درباره مدرسه دینی که در آستانه شریف واقع شده بود.
– فقیر نورالدّین متخلّص به منوّر. از تالیفاتِ وی: «دیوانِ منوّر»؛ «تاریخِ کوهِ نور» (این اثر را دکتر محمّد باقر تصحیح و چاپ کرده است و «تاریخِ کوهِ نور» که وی- بال به انگلیسی نوشته را در ضمیمه آورده است)؛ «رساله کیفیّتِ تبرّکاتِ زاکیات» (اشیاء منسوب به رسول اکرم ص، حضرت علی ع، حضرت فاطمه ع، حضرت حسین ع، غوث الاعظم و اویس قرنی و همچنین چگونگی پیدا کردنِ این اشیاء متبرّک).
– فقیر امام الدّین متخلّص به اظهر (وفات: 1844)
چند تالیفِ مهمِ مولانا عبدالحی حسنی (1869-1923) – مقاله‌نویس: دکتر عایشه قدسی قدوایی
برخی از تالیفاتِ عبدالحی حسنی، عالمِ مشهورِ هندوستان: «نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر (به عربی، در هشت جلد)؛ «الثّقافة الاسلامیة فی الهند (به عربی)»؛ «الهند فی العهد الاسلامی (به عربی)»؛ «تلخیص الاخبار (به عربی) »؛ «منتهی الاثار فی شرح تلخیص الاخبار (به عربی)»؛ گلِ رعنا(تذکرة شاعران به زبانِ اردو)؛ «شرحِ سبعه معلّقه» (به عربی، چاپ نشده است)؛ «ریحانة الادب و شمامة الطّرب» (به عربی، دربارة قواعدِ عربی، چاپ نشده است)
آثارِ طبّیِ فارسی در هندوستان- مقاله‌نویس: دکتر سیّده عصمت جهان
برخی از آثارِ معرّفی شده در این مقاله: در دوره محمّد بن تغلق، طبیبِ درباری به نامِ ضیاء مسعود رشید زنگی غزنوی المعروف به مبارک‌باد، «مجموعه ضیایی» را نوشته است؛ در دورة فیروزشاه تغلق، الیاس بن شهاب کتابِ «راحت الانسانس»؛در دوره سکندر لودی، بهوا بن‌خواص کتابِ «معدن الشّفا سکندر شاهی»؛در گُجرات شهاب بن عبدالکریم ناگوری کتاب‌هایِ: «طبِ شهابی»؛ «طبِ شفاء الخانی»؛ «فرهنگِ شهابی»؛«شفاء الامراض»؛«طبِ صدّیقی»؛شرف‌الدّین اسماعیل بن حسین جُرجانی «ذخیرة خوارزم‌شاهی» در ده جلد؛یوسف بن محمّد بن یوسف المعروف به حکیم یوسفی، کتاب‌هایِ: «طبِ یوسفی» معروف به جامع الفوائد یا فوائد الاخیار؛ «رساله ماکول و مشروبِ ریاض الادویه»؛«فوائد العقاقیر»؛«جامع الذواید»؛«علاج الامراض دلائل البول»؛«ستّه ضروریه دلائل نبض»؛ حکیم شرف‌الدّین یزدی تالیفِ «زبدة الکامل» به نظم است ؛ سیّد نورالله حسین «طبِ فیضی» به نظم است؛ محمّد بیگ «دستور الفصد» و «خواص الاشیاء»؛ ابوالفتح گیلانی تالیفِ «فتّاحی» که شرحِ قانونچه محمود بن عمر است.
داستان‌نویسی و کلیله و دمنه- مقاله‌نویس: دکتر سعدیه جعفری
خدماتِ ادبی و اجتماعیِ بابا فریدالدّین گَنج شِکَر- مقاله‌نویس: محمّد افضل- دکتر اشتیاق احمد
ملّا محمود جون‌پوری (993- 1062هجری)- مقاله‌نویس: اَرمان احمد
از مشاهیرِ فلسفه و معقولات در هندوستان. از تالیفاتش: «شمس بازغة» (در حکمت)؛ «فرائدِ محمودیه» که مدّت‌ها کتاب‌هایِ درسیِ مدارسِ دینی در هندوستان بود. «حرز الایمان»؛ «دیوانِ شعر »(به فارسی)؛ «شرح الفرائد للقاضی عضدالدّین الایجی» (در معانی و بیان به همراهِ تعلیقات)؛ «حرز الایمان »(در ردِ التسویة شیخ محب الله اله‌آبادی)؛ رساله‌ای به فارسی درباره زنان.
نعت، قصائد و منقبتِ فارسیِ شیخ یعقوب صَرفی- مقاله‌نویس: افتخار علی جعفری
شیخ یعقوب صرفی کشمیری (928- 1003هجری) . تالیفاتِ وی:تفسیرِ قرآنِ مجید مشتمل بر دو حزب؛ تقریظِ کتابِ سواطع الالهام- پنج گنج شاملِ«مسلک الاخیار»؛ «وامق عذرا»؛«مغازی النّبی»؛«مقاماتِ مرشد»؛؛ «مناسکِ حج»؛ «شرحِ صحیحِ بخاری»؛«حاشیه کتابِ توضیح و تلویح»؛ «کنزالجواهر»؛«رسالة اذکار»؛ «دیوان مشتمل بر قصیده، نعت، منقبت و رباعی»
شخصیّتِ ادبیِ رَتَن سینگ- مقاله‌نویس: سیّد تصوّر مهدی
راجا رَتن سینگ متخلّص به زخمی (1197– حدودِ 1259هجری) از شاعرانِ فارسی گویِ دوره نوّابانِ اَوَد در هندوستان بود. از آثارش: «دیوانِ زخمی»( به فارسی، مطبع محمّدی، لکنو، 1253هجری)؛ «شرحِ گل کُشتی» (به فارسی، شرحِ مثنویِ گل کُشتی از میر ابوالعال نجات است دربارة فنونِ کُشتی، دو نسخه از این اثر در کتابخانه مولانا آزاد در عَلیگر و خدابخش در پَتنا است)؛ «حدائق النّجوم» (سالِ تالیف: 1253 هجری، درباره علمِ نجوم، نسخه‌ای از آن در کتابخانه مولانا آزاد عَلیگَر است)؛ «انیس العاشقین»(سالِ تالیف: 1829م، نسخه‌ای از آن در کتابخانه تاگور در لکنو است)؛ «سلطان التّواریخ»(سالِ تالیف: 1258 هجری، احوالِ شاهانِ اَوَد، نسخه‌ای از آن در کتابخانه تاگور، لکنو است).
شاه اهل الله پَلتی- مقاله‌نویس: اظهار احمد
شاه اهل الله پَلتی (1119- 1186هجری) از علمایِ هندوستان که از آثارش: «ترجمة فارسیِ کنزالدّقائق»؛«حقائق الصّلوة»؛«تخریجِ احادیث»؛«هدایة انفاسِ رحیمیه»؛«تلخیصِ هدایة فوائد»؛«چهار باب».
«چهار باب» کتابی درباره فقه به زبانِ فارسی. این کتاب در چهار باب، به همراهِ خاتمه، شرحِ 99 اسمایِ الهی در قالبِ مثنوی، قطعاتِ و رباعی در تاریخِ تالیفِ کتاب. این کتاب در 1285 هجری در مطبع مصطفایی شهرِ لکنو منتشر شده بود.
در بخشِ «شخصیّات»
کبیر احمد جائسی (1936-2013) یک پژوهشگرِ فارسیِ مشهور در هندوستان- مقاله‌نویس: دکتر مکرم علی
کبیر احمد جائسی در 1973 در رشتة ادبیاتِ فارسی از دانشگاهِ اسلامیِ عَلیگَر دکتری گرفت. عنوانِ پایان‌نامه وی: «تصحیحِ انتقادیِ دیوانِ مجیر بیلقانی» (استادِ راهنما: دکتر نذیر احمد). وی در جامعه ملّیه اسلامیه (دهلی)؛ موسسة اقبال در دانشگاهِ کشمیر، دانشگاهِ اسلامیِ عَلیگَر، مدیرِ موسّسه مطالعاتِ اسلامی.
برخی از آثارش:
«بازگشت» مجموعه مقالاتِ وی که در 1975 منتشر شد: مجیر بیلقانی، احمد کسروی تبریزی، عبدالعلیم، اقبال و حافظ،
«مقالاتِ تاریخی و علمی»؛ «تاریخِ ادبیاتِ تاجیکستان» در 1977؛ «آذری» 1978 هر سه این کتاب‌ها از زبانِ انگلیسی و فارسی به اردو ترجمه شدند.
«علّامه اقبال مصلحِ قرنِ آخر» (ترجمه از فارسی، سالِ چاپ: 1982)؛ «محمّد اقبال» (ترجمه از فارسی، سالِ چاپ: 1983)
«انعکاس» مجموعه مقالاتِ درباره ادبیاتِ فارسی، سالِ چاپ: 1978: «مطالعة تاریخیِ دیوانِ مجیر بیلقانی شاگردِ خاقانی»؛ «علی شریعتی و اقبال»؛«نگاهی به شعرِ حافظ»؛«اقبال و نوگرایی»؛«اجتهاداتِ علمیِ سعید نفیسی»؛«خدماتِ علمیِ استادِ فارسیِ دانشگاهِ اسلامیِ عَلیگَر: پروفسور هادی حسن»؛«رمز در آثارِ اقبال»؛«یک مثنویِ فارسیِ چاپ نشده از دوره محمّد شاهی».
«بنیان‌گذارِ ادبیاتِ تاجیکی: سویتی» سالِ چاپ: 1989. یکی از بخش‌هایِ این کتاب به ابوالقاسم لاهوتی پرداخته شده است و جایزة «سویت لیند نهرو»به وی اعطا شد.
«شاعرانِ تاجیکی» (1990- درباره شش شاعرِ تاجیکی)؛ «چند ایرا‌شناس» (1992)؛«تصوّفِ ایرانی» (1993)؛ «مثنویِ ناهید و اختر» (1996)؛ «زندگی و آثارِ ذبیح‌الله صفا» (1983)
در بخشِ «دکن‌شناسی»
احوال و آثارِ اولیایِ معروفِ خُلدآباد- مقاله‌نویس: کنیز فاطمه
خُلدآباد از مناطقی است که در دکُن( جنوبِ هندوستان) واقع شده است. از آثارِ فارسیِ عارفانِ معروفِ این منطقه عبارتند از:
«شمائل الاتقیاء» از: حضرتِ شیخ بُرهان الدّین ملقّب به غریب هانسَوی (654- 738 هجری)؛ «احسن الاقول» از: حضرت عمادالدّین کاشانی؛ «نفاس الانفاس» از: خواجه رُکن‌الدّین دبیر کاشانی؛ «رساله غریب» و «مرآت المحقّقین» از: حضرت خواجه بُرهان الدّین؛ «رسالة زرزری زربخش» از: حضرت شیخ منتجیب الدّین ملقّب به زرزری زربخش؛ «هدایت القلوب»، «دلیل السّالکین و هدایت العاشقین»، از: حضرت سید داود حسین عُرف شیخ زین الدّین شیرازی المعروف بائیس خواجه؛ «تحفة النّصائح»، «دیوان راجا»، «مثنوی راجا» از: حضرت سیّد یوسف حسنی المعروف به شاه راجو قتال؛ «فوائد الفواد»، «مخ المعانی»، «مثنویِ عشق‌نامه» از: حضرت امیر حسن سجزی دهلوی.
در بخشِ «میراثِ خطّی»
معرّفیِ نسخه‌هایِ خطّیِ مهمِ دیوانِ هلالی- مقاله‌نویس: آفرین بانو
مولانا بدرالدّین هلالی چغتایی استرآبادی (874- 936هجری). نسخه هایِ خطّیِ دیوانِ او: کتاب‌خانة رامپور رضا (تاریخِ کتابت: 993 هجری/ پیش از 1841م/ 1185 هجری)، هشت نسخه در کتاب‌خانة مولانا آزاد در عَلیگَر (تاریخِ کتابت: 1285 هجری/ 1259 هجری)، شش نسخة دیگری تاریخِ کتابت ندارند، سه نسخه در موزه سالار جنگ در حیدرآباد دکّن (تاریخِ کتابت: 1223 هجری/ آغازِ قرنِ سیزدهم هجری/ آغازِ قرنِ سیزدهم هجری)؛ سه نسخه در دانشگاهِ بَنارَس هندو (تاریخِ کتابت: 1798م/ 1818م/ 1841 م)؛ کتابخانه خدابخش در پَتنا (تاریخِ کتابت: 1190 هجری، 1215 هجری، قرنِ هجدهم میلادی) و دو نسخه دیگری تاریخِ کتابت ندارند.
بخشِ مقاله‌هایِ انگلیسی:
«انجمنِ آسیاییِ بنگال» و ویلیام جونز (1746-1794)- مقاله‌نویس: شمیم احمد
در این مقاله، ضمنِ معرّفیِ کوتاهِ «انجمنِ آسیاییِ بنگال» فهرستِ مقالات و کتاب‌هایِ چاپِ شده این انجمن دربارة زبان و ادبِ فارسی آورده شده است.
ترجمه متونِ هندی به فارسی- مقاله‌نویس: قطب‌الدّین.
منبع: بساتین