میراث مکتوب- قاضی ابوالقاسم صاعد بن احمد اندلسی (متوفّی ۴۶۲)، فقیه و مورّخ اندلسی و قاضی شهر طُلَیْطَله (تولیدو) در اسپانیای اسلامی در فصل نخست کتاب خویش در ذکر تاریخ علوم و سهم اقوام گوناگون در علم جهانی موسوم به کتاب «التعریف بطبقات الامم» چاپ مؤسسهٔ پژوهشی میراث مکتوب تصحیح «زنده‌یاد غلامرضا جمشید‌نژاد اول»، ابتدا به تعریف ایران‌زمین و حدود و ثغور آن واقع در وسط ربع معمور و مرکز جهان می‌پردازد (ص۱۴۲-۱۴۳) و می‌نویسد:
فالأُمّة الأولی:
الفُرس و کانت مساکنها فی وسط المعمور و حدّ بلادها من الجبل الّذی فی شمال العراق، و المتّصل بعقبة حلوان، الّذی فیه الماهان، و الکرج، و الدینور، و همذان، و قم، و قاشان، و غیرها، إلی بلاد أرمینیه و الباب‌الأبواب المتّصل ببحر الخزر، إلی آذربیجان، و طبرستان، و موقان، و البیلقان، و الارّان، و الشابران، و الری، و الطالقان، و جرجان، إلی بلاد خراسان کنیسابور، و المروین، و سرخس، و هراة، و خوارزم، و بلخ، و بخارا، و سمرقند، و فرغانة، و الشاش، و غیرها من بلاد خراسان، إلی بلاد سجستان، و کرمان و فارس، الأهواز، و أصبهان، و ما اتّصل بکلّ هذه البلاد.
کانت مملکتها واحدة، مُلکها واحد، و لسانها واحد، فارسی.
إلّا أنّهم کانوا یتباینون فی شیء یسیر من اللغات، و یجتمعون فی عدد الحروف و صورة تألیفها، و لایخرجهم اختلافهم بعد ذلک فی سائر الأشیاء من تلک اللغة، کالفهلویة، و الدَریة، و غیرهما من لغات الفُرس.
مرحوم سیّد جلال‌الدین طهرانی در «گاهنامهٔ ۱۳۱۰» هجری شمسی (ص۱۵۹-۱۶۰)، ترجمهٔ مطلب فوق را از کتاب «التعریف بطبقات الامم»، به قرار ذیل آورده که با اندک دخل و تصرّف، ذکر می‌گردد:
اوّل- ایرانی‌نژاد که مسکن آنان وسط معمورهٔ دنیا بوده است. حدود بلادشان بسیار وسیع میباشد به طوریکه از جبال شمالی عراق متصل به عقبهٔ حلوان که در آن ماهان (ماه‌الکوفه و ماه‌البصره) میباشد، شروع می‌گردد و به کرج و دینور و همدان و قم و کاشان و سایر بلاد می‌گذرد و تا ارمینیه و باب‌الابواب متصل به دریای خزر و طبرستان و موقان و بیلقان و ارّان و شابران و ری و طالقان و جرجان تا بلاد خراسان مانند نیشابور و مروین (مرو شاهجان و مروالرود) و سرخس و هرات و خوارزم و بلخ و بخارا و سمرقند و فرغانه و چاچ و سایر بلاد خراسان تا شهرهای سجستان و کرمان و فارس و اهواز و اصبهان و بلاد متصله به آن می‌رسد.
بلاد مذکوره یک مملکت را تشکیل می‌دهند که دارای یک پادشاه است و زبان ساکنین آن از فارسی است و تنها تفاوتی که زبان بعضی از ایالات با هم دارد در بعضی لغات است و گرنه الفبای آنان از حیث عدد حروف و تألیف یکی است و در لغات فارسی مختلفند مانند لغت پهلوی و دری و سایر لغات فارسیان.
گزینش دکتر محمدرضا ابویی مهریزی