میراث مکتوب – در این فهرست، 97 دستنویس فارسی معرفی شده که بسیاری همان نسخ برده شده از ایران، بخصوص کتابخانۀ بقعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی است.
فهرست دستنویسهای فارسی کتابخانۀ حکیم اغلو به کوشش سیّد محمّدتقی حسینی منتشر شده است.
در دفتر سوم فهرست دستنویسهای فارسی استانبول فهرست دستنویسهای فارسی کتابخانه علی بن نوح، معروف به حکیم اغلو در استانبول منتشر شده است. علی بن نوح افندی، معروف به حکیم اغلو، حکیم زاده، حکیم باشی زاده و علی پاشا، در 15 شعبان 1100ق در استانبول به دنیا آمد. پدرش نوح افندی منصب “حکیم باشی” داشت. زیرنظر پدر، علوم مقدماتی را فراگرفت و در نوجوانی وارد مدارس استانبول شد و نزد مدرسان برجستۀ آن دوران آموزش یافت.
حکیم اغلو در سال 1147ق دستور ساخت کلیه‌ای مشتمل بر مسجد جامع، تکّه، کتابخانه، تربت، و چهار چشمه داد که توسط معمار عمرآغا و حاجی مصطفی آغا ساخته شد. طبق وقفنامه‌ای که در 1151ق تنظیم شد، سه حافظ کتب، هریک روزی 10، مجلّدین روزی 3، و بوّاب روزی 4 آقچه دستمزد تعیین شده بود علاوه برین و تعدادی ناظر کتاب نیز در کتابخانه مشغول کار بودند. گرچه درین وقفنامه از تعداد نسخ موجود ذکری به میان نیامده، اما تعیین این تعداد مامور، نشان از غنای این کتابخانه داشته که بی شک حجم کثیری ازین نسخ، نسخی است که هنگام اشغال مناطق غربی ایران بدست آورده و به کتابخانۀ خود منتقل کرده بوده است؛ و چه بسا که بسیاری ازین نسخ را به عنوان هدیه به بزرگان و سلاطین داده باشد همچون کتابخانۀ سلطان احمد سوم در توپقاپی سرایی، و کتابخانۀ سلطان محمود اول که به کتابخانۀ آیاصوفیا وقف کرد و نیز کتابخانۀ نورعثمانی سلطان عثمان سوم که از نفیس‌ترین و نادرترین نسخ بشمار هستند. این حجم کثیری از نسخی که حکیم اغلو با خود برد، بی‌شک یکی از بزرگترین جابجایی‌های نسخ خطی پس از یورش سلیم اول است. در حال حاظر در کتابخانۀ حکیم اغلو 928 نسخۀ خطی و 15 چاپ سنگی موجود است.
در این فهرست، 97 دستنویس فارسی ـ بالغ بر چندصد عنوان ـ معرفی شده که بسیاری از آن نسخ، همان نسخ برده شده از ایران علی‌الخصوص کتابخانۀ بقعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی است.
متأسفانه در طول تاریخ، نسخ کتابخانه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی به غارت رفت که از مشهورترین این چپاول، چپاول دولت روس بود که در سال 1243ق پس از اشغال ایران، نسخ کتابخانه به وسیله ژنرال پاسكویچ به سنپطرزبورگ فرستاده شد و ضمیمه كتابخانه سلطنتی آن شهر گردید. پیش از آن نیز چندین بار غارت شد که از جملۀ آن می‌توان به حکیم‌اغلو اشاره کرد. حکیم اوغلو در صفر سال 1137 همراه با کوپرولوزاده عبدالله پاشا، والی حلب در حمله به ایران شرکت کرد. پس از موفقیت در فتح تبریز، در 3 صفر 1138ق به سرعسگری و والی تبریز منصوب شد و عبدالرزاق نورس افندی تبریزیه را به نام او نوشت. حکیم اغلو درین زمان غنایم بسیاری بدست آورد، علاوه بر آن موقوفات کتابخانه‌های بزرگی چون کتابخانه‌های تبریز، آستان بقعۀ شیخ صفی‌الدین، همدان و غیره را با خود به استانبول برد که درین فهرست موقوفات آستانۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی قابل توجه است.
اين فهرست، مختص است به معرفي نسخ فارسي، و اگر اثري فارسي در ضمن مجموعهاي مشتمل بر آثار عربي و ترکي بوده، تمامي مشخصات رسائل آن مجلّد جز آغاز و انجام رسائل غير فارسي ذکر شده، و البته اگر آن اثر غير فارسي، داراي انجامهاي بود که در آن تاريخ کتابت، نام کاتب، محل کتابت و يا هر نکتۀ مهمي ذکر شده بود، جهت بهتر معرفي شدن اثر فارسي آورده شده است.
ترتيب معرفي نسخ نيز بر اساس شمارۀ نسخه در کتابخانه است و اين ترتيب بر ديگر تنظيمات همچون تنظيم الفبايي و موضوعي و غيره ترجيح داده شد؛ چراکه درين روش، تعداد و پراکندگي نسخ فارسي در کتابخانه با هر موضوع و عنواني که باشد، به خوبي آشکار مي شود.
کتاب شامل نمایه کاملی از کتابها، مولفان، کاتبان، تاریخ کتابت، محل کتابت، مالکان، مهر، وقف، آرایه‌ها می باشد.
منبع: بساتین