کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس، کتاب «فهرست نسخههای خطی فارسی در کتابخانههای دانشگاه مکگیل» تألیف آدام گاچک و سرویراستاری هانس مونر، با ترجمه کاظم آلرضا امیری، به تازگی توسط انتشارات کتابخانه مجلس در 194 صفحه و قطع وزیری منتشر شده است.
هر نسخۀ نویافته، مطالب و نکات سربهمهری از پیشینۀ علمی و فرهنگی کشورها را آشکار میسازد. گنجینۀ عظیمی از میراث ایرانی- اسلامی از قرنها پیش در کتابخانههای عمومی و خصوصی کشورهای اسلامی و غیراسلامی نگهداری میشود. ویژگی مکتوب بودن این میراث، آن را همچون سندی گرانسنگ جاودانه میسازد، لذا بایسته است با آگاهی از این آثار جدید و شناخت مؤلفان آنها، به تکمیل و بازنویسی تاریخ علم مسلمانان اقدام نمود.
اولین گام جهت شناسایی، اطلاع از محل نگهداری، عناوین و محتوای آنها، معرفی آن نسخ از طریق فهرستنویسی است. با فهرستنگاری، تحقیق و نشر متون کهن و چاپ فیزیکی و نشر دیجیتالی آنها، مواد و منابع اصیل و دستاول برای تحقیق و پژوهش در اختیار محققان و پژوهشگران قرار میگیرد.
از مهمترین اهداف و وظایف کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، احیای تراث و بسط و گسترش مطالعات و پژوهشهای اسلامشناسی و ایرانشناسی و به تبع آن، تولید محتوا و چاپ آثار و منشورات در این حوزه است. یکی از لوازم تحقق این مأموریت، فهرستنویسی نسخ خطیِ شناسایینشده موجود در مجموعهها و گنجینههای داخلی و خارجی و نیز ترجمه فهارسی است که به زبانهای دیگر در معرفی نسخههای خطی فارسی و منابع ایرانی- اسلامی تدوین شده اند.
کتابی که به تازگی از سوی معاونت پژوهش کتابخانه مجلس منتشر شده، ترجمۀ این اثر است:
PERSIAN MANUSCRIPTS In the libraries of McGill University, BRIEF UNION CATALOGUE
مجموعۀ نسخههای به خط عربی کتابخانههای دانشگاه مکگیل کانادا، شامل نسخههایی به زبانهای عربی، فارسی، ترکی عثمانی و چند متن اردو میشود. بر اساس شکل فیزیکی، این نسخهها، حاویِ آثار خطی، مرقعات خوشنویسی و پارههای نسخ هستند.
شمارِ نسخ خطی فارسی مجموعۀ مکگیل، رویهم رفته شامل حدود 334 مجلّد (338 متن مستقل) و 81 پاره نسخه است که در کتابخانههای دانشگاه مکگیل: کتابخانۀ جانورشناسی و پرندهشناسی بلکر-وود(199 جلد)، کتابخانۀ تاریخ پزشکی اُسلر( 68 جلد)، کتابخانۀ مطالعات اسلامی( 31 جلد)، و بخش کتابهای کمیاب و مجموعههای ویژه(36 جلد بهعلاوۀ 81 پارهنسخه)، نگهداری میشوند. بسیاری از این دستنوشتهها از سال 1926 در مکگیل بودهاند و طیّ پنحاه سال، بهتدریج، کاوش، شناسایی و مستندسازی شدهاند.
شخصیتهای اصلی مرتبط با مالکیت این نسخهها عبارتاند از: سر ویلیام اُسلر (1849-1919)، کیسی آ. وود (1856-1942)، مَکس مایرهوف (1874-1945) و محقق روسی ولادمیر ایوانف (1886-1970). اُسلر، وود و مایرهوف انگیزهای بالاتر از اشتیاق کلّی به نسخههای خطّی داشتند: هر سه مجذوب چشم پزشکی بودند.
بیشتر نسخههای خطی را، که اکنون در کتابخانههای بلَکر- وود و اُسلر نگهداری میشوند، ولادمیر ایوانف برای کِیسی وُود خرید. کِیسی وود در سال 1920 کتابخانۀ پرندهشناسی را در مکگیل تأسیس کرده بود. او در سفرهایش به کشمیر و شمال غربی هند با ایوانف دیدار کرد و از آنجا که یکی از کارهایش خرید کتاب برای مکگیل بود، از تخصص ایوانف برای به دست آوردن نسخههای خطی استفاده کرد. ایوانف که در اصل متصدی نسخههای خطی فارسی در کتابخانۀ سلطنتی سن پترزبورگ بود، در کلکته اقامت داشت و برای انجمن آسیایی سلطنتی بنگال کار میکرد.ایوانف نسخههای خطی را از شمال شرق هند (لکنهو و سندیله) برای مکگیل خریداری میکرد.
در این فهرست، مشخصات ۳۳۸ نسخۀ خطی (رسائل، مرقعات خوشنویسی و…) آمده و در پایان، چهار مدخل بهعنوان ضمیمه آمده که مؤلف از آنها برای توضیح درباره برخی مدخلهای پیشتر تعریفشده بهره جسته است. در نهایت شمار مدخلها به ۳۴۲ رسیده است.
مولف این کتاب، آدام گاچک و مترجم آن، کاظم آلرضا امیری است.
شیوۀ کار
ابتدا، مقدمۀ مؤلف ترجمه شد، سپس متن اصلی فهرست و آنگاه نمایههای دهگانه، که خودِ مؤلف ترتیب داده بود و جامعیت داشت و بر اساس شمارۀ مدخل (و نه شمارۀ صفحه) تنظیم شده بود، ترجمه گردید؛ و در پایان نیز، پیوست ۴۵ تصویر با توضیحات آمده است.
در هر مدخل، بسته به دادههای ارائهشده توسط مؤلف (آدام گاچک)، اطلاعات کتابشناسی و نسخهشناسی، اعم از عنوان نسخه، موضوع، شمارۀ نسخه، نام پدیدآور، سال درگذشت پدیدآور، شمار برگهای نسخه، اندازۀ قطع کاغذ و قطع متن، شمار سطرها، نوع خط، آغاز و انجامه، تاریخ تألیف، تاریخ کتابت، محل کتابت، ذکر نواقص، نوع کاغذ و برخی ویژگیهای کتابآرایی و شمار تصاویر آمده است. بر این اساس، اطلاعات ارائهشده در برخی مدخلها بیشتر و در برخی دیگر اندک است.
از بررسی ۳۴۲ مدخلی که در این فهرستنویسی آمده، برمیآید که آدام گاچک سعی کرده در فهرستنویسی این آثار از سبک و روش واحدی بهره گیرد، ولی در برخی مدخلها، از واژهها و عبارات متعددی برای بیان یک مفهوم خاص بهره جسته است و دادههای فهارس نیز در همه موارد به یک نظم و نسق نیستند.
گاچک در پایان بیشتر مدخلها این عبارت را داخل پرانتز آورده است: (انجامه به عربی)؛ حال آنکه در بیشتر نسخههای خطی فارسی، این امری شایع و متداول بوده که مؤلف خطبهای در آغاز و انجامهای در پایان در چند سطر به عربی بیاورد و بر این اساس، تکرار این عبارت در آخر هر مدخل توسط فهرستنویس، توضیح واضحات و غیرضرور به نظر میرسد، اما مترجم برای حفظ امانت، آنها را آورده است.
در متن اصلی، عناوین ۳۸۸ مدخل، بهترتیب بر اساس حروف الفبای لاتین آمده، اما در متن ترجمه، این عناوین بر اساس حروف الفبای فارسی تنظیم شده و بهترتیب شمارۀ مدخل بدانها اختصاص یافته، ولی برای حفظ ارتباط مدخلهای مترجم با مدخلهای لاتین، در کنار شمارۀ هر مدخل، شمارۀ مدخل متن لاتین نیز درون پرانتز آمده است.
منبع: کتابخانه مجلس