میراث مکتوب – سلطان محمود اول پس از تکیه بر تخت سلطنت در 1143ق، نسخ بسیاری را وقف کتابخانه ایاصوفیا کرد.
وی در آن اندیشه بود که بر حسب رسومات سلاطین پیشین، کلیه‌ای بنام خود بنا نهد تا موقوفات خود را بدانجا وقف کند. همین شد که در 29 محرم 1162ق فرمان ساخت کلیه را داد و نسخی نیز همراه با مهر و یاددشتِ وقف، آمادة وقف بدانجا کرد؛ اما فوت او در 1168ق، مانع از به انجام رساندن مقصود شد؛ تا آنکه عثمان سوم ـ برادر او ـ بر تخت سلطنت نشست و کار ساخت کلیه را ادامه داد و نهایت امر، در 1 ربیع‌الاول 1169ق، این کلیه مشتمل بر سرای سلطان، مدرسه، کتابخانه، تربت، سبیل، چشمه، آشخانه و دکانهایی به اتمام رسید و سلطان نیز نام آن را برگرفته از نام خود نورعثمانیه گذاشت و نسخی را بدانجا وقف کرد و البته علاوه بر آن، با پوشاندن و از بین بردن یادداشت و مهر وقف نسخی که سلطان محمود پیشتر آماده کرده بود، و با نوشتن یادداشت وقف خود و ثبت مهر خود، وقف کتابخانه کرد؛ بدین طریق گنجینه و بنایی که می‌بایست نام محمود را در جهان پرآوازه کند نام برادرش عثمان را جاودانه ساخت.
کتابخانه در زمان خود یکی از غنی‌ترین کتابخانه‌ها بود، در هنگام گشایش، مشتمل بر 5031 نسخه بود (فهرست نورعثمانیه شمارة 4، 161آ) ، و یک ناظر کتب، شش محافظ، شش حافظ کتب، سه دربان، یک مجلد مذهب، و یک فراش در آن مشغول انجام وظیفه بودند؛ و امروزه این کتابخانه 5048 عدد نسخه را در خود جای داده و نسخه‌های ارزشمند و شایستة تأمل این کتابخانه بسیار است . از دستنویسهای مهم و قابل توجه آن می توان از مکاتب هنری مختلفی چون هرات، سمرقند، تبریز و علی الخصوص شیراز می‌توان یاد کرد.
این فهرست، مختص به معرفی نسخ فارسی از مجموعۀ وی است که معرفی 524 دستنویس را شامل می شود. از نسخ کتابخانه‌های سلطنتی نقاط مختلف ایران‌زمین آنطور که در مقدمه مولف آمده است می توان به موارد زیر اشاره کرد:
مجموعۀ تواریخ ظفرنامة شامی و ذیل ظفرنامه شامی حافظ ابرو بقلم محمّد بن مطهر بن یوسف بن ابوسعید قاضی نیشابوری (ز: 833ق) در شعبان 828ق در هرات که برای سلطان شاهرخ (م: 850ق) کتابت شده (نسخۀ ردیف [204])؛ ولی نامه حافظ علاف شیرازی (زنده در 821ق) که بین 821 تا 838ق برای سلطان ابراهیم میرزا (م: 838ق) کتابت شده (نسخۀ ردیف [33])؛ کلیات عطار نیشابوری (م: 627ق) که به قلم ناصر کاتب در رجب 847ق؛ برای امیر اعظم امیر محمد بیک بن امیر حسن بیک (م: 881ق) کتابت شده، (نسخۀ ردیف [410])؛ ذخیره خوارزمشاهی میرسید اسماعیل جرجانی (م: 535ق) به قلم محمّد بن احمد بن حاجی اسفندیار خوشمری مشهور به ترکشبند کاتب که در شعبان 868ق، برای امیر رستم بن امیر سالارکوه (نسخۀ ردیف [234])؛ تذکرة الأولیاء عطار نیشابوری که به نسخ عالی زین‌العابدین ابن محمّد کاتب (ز: 883ق) در ذیالحجه 874ق برای سلطان یعقوب بن حسن (م: 896ق) نوشته شده (نسخۀ ردیف [100])؛ مجموعهای در نجوم که برای سلطان محمّد فاتح (حک 886 ـ 855ق) نوشته شده است (نسخۀ ردیف [129])؛ روض‍ة الصفا فی سیرة الانبیاء والملوک والخلفا میرخواند (م: 903ق) که درویش محمد بن علی در رمضان 930ق تا جمادیالآخر 934ق برای سلطان حسین بهادر کتابت کرده (نسخۀ ردیف [172]) و نسخه‌ای دیگر که برای طهماسب بیکا والی آذربایجان به قلم علیقلی بن احمد تبریزی در رجب 1082ق در تبریز نوشته شده (نسخۀ ردیف [179]).
اگر از آثار خوشنویسان شهیر بگویم، باید یاد کنم از بزرگانی چون اظهر جعفری (م: 880ق) که سیرة النبی عفیف‌الدین کازرونی (م: 758ق) را در رجب 833ق در هرات کتابت کرده (نسخۀ ردیف [213])؛ ادریس بن حسامالدین علی بدلیسی (م: 926ق) که مرآت الجمال خود را به تعلیق عالی در اوایل سدۀ 10ق برای سلطان بایزید بن محمد (حک 918 ـ 886ق) کتابت کرده (نسخۀ ردیف [417])؛ سلیم نیشابوری (ز: 996ق) که تحف‍ة الوزرا را در مشهد به نستعلیق عالی کتابت کرده (نسخۀ ردیف [32])؛ شاه محمود کاتب نیشابوری که دیوان شاهی را کتابت کرده (نسحۀ ردیف [312])؛ عبدالرشید دیلمی (م: 1081ق) که حدیق‍ة الحقیق‍ة و شریع‍ة الطریق‍ة را در 1036ق کتابت کرده (نسخۀ ردیف [36])؛ علاءالدین محمّد هروی که در 919ق در هرات مجموعهای از چند اثر امیرحسینی هروی (718ق) را به نستعلیق عالی کتابت کرده (نسخۀ ردیف [104])؛ عبدالواحد مشهدی [261]؛ حاجی علی کاتب هروی که در جمادیالآخر 910ق مهمان نامه فضل‌الله بن روزبهان خنجی اصفهانی (م: 927ق) را کتابت کرده (نسخۀ ردیف [224])؛ بابا شاه اصفهانی که در 8 جمادیالاول 974ق مهر و مشتری عصار تبریزی را کتابت کرده (نسخۀ ردیف [438])؛ قطب‌الدین محمّد یزدی کاتب که مرآۀ الادوار و مرقاة الاخبار مصلح‌الدین لاری (م: 979ق) را در ربیع الأوّل 987ق در بغداد کتابت کرده (نسخۀ ردیف [168])؛ و نیز سلطان محمد نورالکاتب هروی [271].
از مکاتب هنری مختلفی چون هرات، سمرقند، تبریز و علی الخصوص شیراز می‌توان یاد کرد، از بزرگانی چون یوسفشاه هروی (ز: 878ق) که مثنوی معنوی را در ربیع‌الاول تا جمادی‌الثانی 862ق برای سلطان ابوسعید بهادر خان (م: 873ق) نوشته شده؛ زین‌العابدین بن احمد بن منصور مرشدی قرشی که در جمادی‌الأوّل 874ق تا ذی‌القعده 875ق کیمیای سعادت را کتابت شده (نسخۀ ردیف [64])؛ : منعمالدین اوحدی که در رجب 899ق دیوان امیر خسرو دهلوی (م: 725ق) را کتابت کرده (نسخۀ ردیف [300])؛ و نیز نسخی که در آستانۀ مولانا حسامالدین ابراهیم در شیراز کتابت شده‌اند (نسخۀ ردیف [251])؛ و نیز نسخی که در سدۀ 10 در مکه نوشته شده و شاید بتوان نام «مکتب مکه» را نیز بر آن گذاشت (نسخۀ ردیف [20])
از دیگر نسخ حائز اهمیت، می‌توان نسخه‌ای کهن از التفهیم ابوریحان بیرونی ([121])، تجزی‍ة الامصار و تزجی‍ة الاعصار وصاف الحضرة (م: 728ق) به قلم مؤلف در اوآخر شعبان 711ق [197]؛ کلیات عماد فقیه کرمانی (م: 773ق) بقلم ابوسعید بن ابیالخیر بن محمد بن عبدالله مشهور به کامروا نساخ شیرازی در رجب تا ذیالحجه 793ق در مدرسة صفیه اصفهان [408]؛ التوسّل الی الترسّل محمّد بن مؤیّد بغدادی (م: 588ق) بقلم ابوالمجد رمضان بن محمود کاتب خرتبرتی در شعبان 622ق [433]؛ ترجمة مقامات حریری محمد بن رشید (ز: 686ق) در جمادی الآخر 686ق [424]؛ آثاری از خاندان عبدالقادر مراغی چون جامع‌الالحان بقلم مؤلّف در 3 صفر 818ق [240]؛ نقاوة الادوار فرزندش عبدالعزیز [242]؛ و مقاصدالادوار نوه‌اش محمود [243]؛ و نیز دیوان سراجی [306]؛ ریاحین القلوب امیر سیدعلی حسینی (ز: 860ق) کتابت شده در ذیالحجه 863ق [349]؛ کلیات شیخ الرئیس ابوعلی سینا (م: 428ق) در سدة 9ق [483]؛ تحف‍ة العقل (نسخۀ ردیف [31])؛ جنگی مشتمل بر دیوان‌هایی از بزرگان ادب پارسی از جمله دیوان حافظ که بقلم محمّد بن عبدالله بن ابوبکر ابراهیمشاه ملقّب به غیاث در روز چهارشنبه 28 جمادیالاول 801ق کتابت شده و کهن‌ترین نسخه‌ای است که ازین دیوان شناخته‌ام (نسخۀ ردیف [523])؛ و نیز جداول فی‌النجوم والاختیارات که تألیف و کتابت شده بدست مؤلف در 773ق که شایسته است به صورت عکسی منتشر شود.
چنان که از عنوان کتاب و فحوای مقدمه برمی‌آید این فهرست، تنها به معرفی دستنویسهای فارسی کتابخانه مذکور اختصاص دارد، و اگر اثری فارسی در ضمن مجموعهای مشتمل بر آثار عربی و ترکی بوده، تمامی مشخصات رسائل آن مجلّد (جز آغاز و انجام رسائل غیر فارسی) ذکر شده است. نیز اگر آن اثر غیر فارسی، دارای انجامهای بود که در آن تاریخ کتابت، نام کاتب، محل کتابت و یا هر نکتة مهمی، جهت بهتر معرفی شدن اثر فارسی لازم می‌نمود، آن اطلاعات مفید آورده شده است.
ترتیب معرفی نسخه‌ها نیز بر اساس شمارة نسخه در کتابخانه است و این ترتیب بر دیگر تنظیمات همچون تنظیم الفبایی و موضوعی و غیره ترجیح داده شده است؛ چراکه درین روش، تعداد و پراکندگی نسخه‌های فارسی در کتابخانه با هر موضوع و عنوانی که باشد، به خوبی آشکار می‌شود.
فهرست دستنویسهای فارسی کتابخانة نور عثمانیه استانبول ترکیه تألیف سید محمدتقی حسینی از سوی بنیاد شکوهی در سال 94 منتشر شده است.
منبع: بساتین