میراث مکتوب – هویت ایرانی قدمتی به درازنایی پیدایش ایران کهن دارد که در طول تاریخ پرفراز و فرودش شکل گرفته است. هویت ایرانی دارای وحدتی در عین کثرت و کثرتی در عین وحدت است. در هویت ایرانی هم تنوع وجود دارد و در عین تنوع دارای روح یگانگی و یکپارچگی هم هست. از جمله این کثرت فرهنگی در ایران تنوع گویش‌های رایج در نواحی مختلف آن است که دارای گویشورانی بوده و در عین حال یک زبان ملی حلقه اتحاد و پیوستگی مردم همه نواحی ایران بوده است
.
در آذربایجان هم این وحدت و تنوع را می‌توان مشاهده کرد. در عین حالی که مردم در کوچه و بازار به گویش‌های محلی سخن می‌گفتند مراودات فرهنگی و اداری خود با سایر هموطنان‌شان را به زبان ملی و همگانی فارسی انجام می‌دادند. در عرصه امور دینی زبان عربی هم همین جایگاه را داشت. در منابع تاریخی از زبان محلی آذربایجان با عناوین آذری، فهلوی و پهلوی یاد شده است که در میان زبان‌های ایرانی گویشی مابین کردی و گیلکی جای داشته است.
از آنجایی که این گویش محلی آذری کمتر برای امور اداری و ادبی مورد استفاده بود با ورود عشایر ترک‌زبان به آذربایجان به دلایل گوناگون اقتصادی، سیاسی و مذهبی اندک‌اندک از قرن یازدهم هجری به بعد زبان محلی جای خود را به گویش جدیدی داد که این گویش جدید در بستر فرهنگ و واژگان ایرانی فهلوی پدیدار گردید که به عنوان بخشی از فرهنگ و هویت ایرانی ارزشمند است.
این دگرگونی به معنی نابودی یکباره آذری و فرهنگ لغات آن (فهلوی) در آذربایجان نبود و از تلفیق زبان فارسی، زبان ترکی و زبان آذری گویشی که به آن آذری یا آذربایجانی گفته می‌شود پدیدار گشت. در گویش کنونی مردم آذربایجان گنجینه لغات و عبارات بسیاری از فهلوی یافت می‌شود و این بستر فرهنگی موجب شده است ترکی آذری از ترکی قفقازی و ترکی عثمانی متمایز باشد.
از سوی دیگر در برخی از نواحی آذربایجان مردمانی هستند که با گویش کهن آذربایجانی سخن می‌گویند و در این موضوع بزرگانی همچون مرحوم عبدالعلی کارنگ، مرحوم منوچهر مرتضوی و دیگران پژوهش‌های ارزشمندی انجام داده‌اند. نظر بر این موضوع که طی سال‌های گذشته مطالعات و پژوهش‌های بسیاری در عرصه زبان بومی و کهن آذربایجان توسط محققان و ادبای آذربایجانی صورت گرفته است، تهیه و انتشار کتابی در گزارش و معرفی و راهنمایی این جستارهای علمی ضروری می‌نمود از این رو مؤسسه «تاریخ و فرهنگ دیار کهن» انجام پژوهش «فهرستوارۀ گویش پهلوی آذری» را در دستور کار خود قرار داد که با تحقیق و نگارش محقق محترم آقای بابک علی‌خانی به جامعه فرهیخته و دانش‌پژوه تقدیم شده است.
این کتاب از چهار بخش تشکیل شده است:
بخش نخست پیرامون سندهایی است که در آنها دربارۀ زبان پیشین آذربایجان (پهلوی آذری) سخنی رفته است و در برخی از سندها نیز نمونه‌هایی از سروده‌ها، سخنان و یا واژگان این گویش بازتاب یافته است، این دسته از نوشتارها دربردارندۀ کتاب‌های دست‌یکم تاریخی ـ جغرافیایی ـ ادبی است که تاریخ‌نگاران و اندیشمندان دربارۀ پیشینۀ تاریخی، جایگاه علمی و ارزش بالای آنها دیدگاهی همسو دارند و برپایۀ زمانی از «فتوح‌البلدان» نوشته «بلاذری» که در سال 248/247خ. که واژه‌ای از زبان مردم آذربایجان را بازگو می‌کند آغاز می‌شود و تا «سفرنامۀ مهندس عبدالله» که در سال 1279 خورشیدی به نگارش درآمده است پایان می‌یابد. این بخش از زبان‌های عربی، فارسی، فرانسه، آلمانی، انگلیسی، روسی، لاتین و ترکی عثمانی فراهم آمده است.
بخش دوم گروه‌های (الف): کتاب‌ها، (ب): پایان‌نامه‌ها و (پ): گاهنامه‌ها را دربر دارد. این بخش به پژوهش‌های و جستارهایی که از آغاز سدۀ 14 خورشیدی تاکنون از سوی پژوهندگان و دانشمندان پیرامون گویش آذری یا پهلوی آذری و نیز درونمایه‌های ایرانی گویش کنونی آذربایجانی به انجام رسیده است و یا به گویش کهن آذربایجان یادکردی داشته است می‌پردازد. بسیاری از پژوهش‌های از فرزندان راستین آذربایجان است که دانشمندانه برپایۀ پژوهش و کاوش، با پشتگرمی به سندها ارزشمند مورد تأیید دانشمندان پژوهیده شده است. این پژوهش‌ها در زبان‌های فارسی، انگلیسی، فرانسه، روسی و آلمانی انجام پذیرفته است. این بخش برپایۀ چینش الفبایی نام پدیدآورنده میباشد.
بخش سوم به پژوهش‌ها و جستارهای گویش پهلوی آذری خلخالی می‌پردازد که این بخش نیز برپایۀ چینش الفبایی نام پدیدآورنده فراهم آمده است.
بخش چهارم که بخش پایانی این دفتر میباشد به یادآوری نام برخی از دانشمندان و بزرگان آذربایجانی پرداخته که در هزارۀ گذشته در گسترش، پویایی و باروری زبان فراگیر ملی ایرانیان در کنار دیگر بزرگان ایرانی نقشی بسزا داشته‌اند. سپس در دنبالۀ این بخش فهرستوارۀ چند جستار و پژوهش ارزشمند پیرامون زبان فارسی و آذربایجان فراهم آمده است.
فهرست مطالب کتاب:
یادداشت دبیر مجموعه
سپاس‌گزاری
دربارۀ فهرست‌واره‌نویسی (منبع‌شناسی) و فرایند کار در دفتر پیش روی
پیرامون دنباله‌های این فهرستواره
دربارۀ پیشینۀ زبانی ایرانیان و زبان پهلوی
پیشینۀ پژوهش
پیرامون شیوۀ نگارش و برخی نشانه‌های به کار رفته در این دفتر
بخش نخست: پهلوی آذری: گویشی ریشه‌دار در آزبایجان پهلوی آذری؛ فهلوی، آذری
بخش دوم: جستارها و پژوهش‌های پژوهندگان سدۀ 14 خورشیدی پیرامون گویش آذری از زبان پهلوی
بخش سوم: گویش پهلوی آذری خلخالی
بخش چهارم: درخت تنومند و کهنسال فرهنگ، زبان و ادب فارسی؛ ریشه‌ها و شاخه‌های آن در آذربایجان
بُن‌گرفت‌ها
علی‌خانی، فهرستوارۀ گویش پهلوی آذری، تبریز ، ایران شناخت، 292 صفحه، قطع: وزیری، 1396.
منبع: کتابخانه تخصصی ادبیات