میراث مکتوب- کتاب «فرهنگ وزنشناسی شعر فارسی» نوشتۀ محمدمهدی زمانی و سمیه آقابابایی در ۶۷۳ صفحه از سوی نشر علمی چاپ و منتشر شد.
این فرهنگ دربرگیرندۀ مصطلاحات مطالعات سنتی و جدید عروض و قافیه است. کاربرد «وزنشناسی» به جای «عروض» در این فرهنگ بدان سبب است که این فرهنگ به مطالعات جدید دربارۀ وزن شعر فارسی توجه بسیار داشته است؛ حتی میتوان گفت بیش از آنکه بر عروض سنتی تمرکز داشته باشد، بر عروض جدید متمرکز است.
آنچه این فرهنگ را از فرهنگهای دیگر متمایز میکند، تمرکز آن بر مطالعات جدید است؛ به همین سبب بسیاری از مدخلهای آن به اصطلاحات زبانشناختی و موسیقایی اختصاص دارد؛ اصطلاحاتی که محققان موسیقی و زبانشناسی در مطالعۀ وزن به کار بردهاند و گاهی تعریف روشنی برای خوانندگان ناآشنا به این مفاهیم ارائه نکردهاند.
با توجه به اهمیت عروض سنتی از نظر تاریخ وزنشناسی شعر فارسی، اگر فرهنگ مطالعات وزنشناختی مصطلحات عروض سنتی را نادیده بگیرد، دچار نقصی بزرگ میشود؛ به همین سبب در این فرهنگ به مصطلحات عروض سنتی نیز بهتفصیل پرداخته شده است؛ حتی در مواردی مدخلهایی در این فرهنگ آمده است که در فرهنگهای پیشین عروض سنتی وارد نشده است. گاه در فرهنگهای عروض سنتی توضیحات اصطلاحی خاص یا نادرست است؛ گاه صاحبان فرهنگها در توضیح یک مدخل مستقیماً از منابع کهن نقل قول میکنند و همین مسئله سبب میشود مفهوم آن اصطلاح برای بسیاری از خوانندگان بهویژه محققانی که متخصص ادبیات نیستند، همچنان مبهم باشد. در این فرهنگ کوشیده شده است اصطلاحات مختلف به گونهای شرح شود که مراجعان با سطوح مختلف تسلط بر متون کهن ادبی، بتوانند معنای آنها را به سادگی دریابند.
در تدوین مدخلهای عروض قدیم، تمرکز این فرهنگ بر دو منبع اصلی کهن بوده است: «المعجم فی معاییر اشعار العجم» اثر شمس قیس رازی و «معیار الاشعار» اثر خواجه نصیرالدین طوسی.
امتیاز دیگر این فرهنگ در برابر فرهنگهای پیشین آن است که دربردارندۀ اوزان جدیدی است که ابوالحسن نجفی در طبقهبندی خود وارد کرده است؛ اما در طبقهبندیهای سنتی مانند «المعجم» و «معیار الاشعار» و حتی طبقهبندیهای جدید مانند طبقهبندی خانلری و فرزاد نیامده است.
در این فرهنگ اصطلاحات جدید و قدیم وزن شعر فارسی به صورت الفبایی آمده است. بخش قابل توجهی از مدخلها به افاعیل عروضی اختصاص دارد. در طبقهبندیهای مختلف تقطیعهای مختلفی مشاهده میشود. در ابتدای هر مدخل دربارۀ جایگاه آن وزن در طبقهبندی نجفی توضیح داده شده است و سپس به طبقهبندیهای جدید دیگر، بهویژه خانلری و فرزاد و پس از آن به رکنبندیهای مطالعات عروضی جدید دیگر مانند طبیبزاده پرداخته شده است. پس از توضیح رکنبندیهای مختلف در مطالعات عروضی جدید، رکنبندی و طبقهبندی قدما بهویژه آنچه در «المعجم» و «معیار الاشعار» آمده است، بیان میشود. هر یک از این رکنبندیهای جدید و قدیم خود تبدیل به یک مدخل شدهاند؛ اما توضیح و نمونه ذیل مخل مبتنی بر رکنبندی نجفی آمده است و مدخلهای دیگر به این مدخل ارجاع داده شدهاند.
ذیل هر وزن گاه یک یا چند وزن تقطیعی ذکر شده است. با توجه به اینکه قدما این اوزان تقطیعی را وزنی مستقل در نظر گرفتهاند، این اوزان ناگزیر تبدیل به مدخل شدهاند. در این شرایط ذیل این مدخلها به وزن اصلی بر اساس رکنبندی جدید ارجاع داده شده است.
برای هر وزن نمونههایی از شعر کهن و معاصر ذکر شده است؛ این نمونههای برای وزن اصلی ذکر شده است و نه وزن تقطیعیای که در مدخل ذکر شده است.
برای دیدن صفحاتی از این کتاب کلیک کنید.