میراث مکتوب- حديث صحبت خوبان و جام باده بگو / به قول حافظ و فتوی پير صاحب فن
شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی از بخت بلندی برخوردار بوده است که شعرش با این اقبال و استقبال روبه‌رو شده و مردم آن قدر شعر او را خوانده‌اند و نوشته‌اند که ابیات زیادی از شعر او در ذهن و ضمیر آنان جای گرفته و بسیاری از آن ابیات کم‌کم به شکل مثل در آمده است.
علی دشتی در مقام مقایسه آناتول فرانس با حافظ می‌نویسد: «حسن تعبیر و کثرت لطافت و تنوع تشبیهات و ابتکار به قدری در نگارش‌های آناتول فرانس فراوان است که من مکرّر خیال کردم اگر انسان دماغی داشته باشد و آنها را یک‌جا جمع کند، یکی از زیباترین مجموعه‌های ادبی خواهد شد. از این حیث (و همچنین از حیث آزادی فکر) آناتول فرانس مانند حافظ است که تک مصرع‌های او قابل است ضرب‌المثل و نمونه حکمت و تعقلات ملت خود گردد» (پادشاه نثر، در: نمونه هایی از نثر فصیح فارسی معاصر، برگزیدۀ دکتر جلال متینی، 2/38).
آری کمتر شاعری در زبان فارسی می‌توان نام برد که شعر او تا بدین اندازه، بر سر زبان مردم افتاده باشد. ابیات و مصراع‌های زیادی از حافظ شیرازی امروزه به عنوان ضرب‌المثل در محاوره فارسی و زبان نوشتاری مردم به کار می‌رود که نشان از نفوذ بسیار زیاد این دیوان شعر در ذهن و ضمیر مردم فارسی زبان دارد.
باری، صاحب این قلم، سال‌هاست که پس از چاپ فرهنگ امثال و تعابیر قرآنی (تهران، انتشارات فرهنگ معاصر، 1392)، به فکر تدوین چنان فرهنگی برای شعر حافظ افتادم و از همان ایام کار فیش برادری آن را آغاز کردم و آن را به سرانجام رساندم و ان‌شاءالله به زودی به دست چاپ خواهم سپرد.
در این فرهنگ مصراع‌ها و ابیاتی که جنبه ضرب‌المثل یا ارسال‌المثل یافته یا به آنها در زبان نوشتاری استشهاد شده است، به ترتیب حروف الفبای زبان فارسی، تدوین یافته و ذیل هر مدخل، معمولاً کاربرد آن ذکر شده، اگر مدخل، مصراع است، مصراع دیگر آن ذکر شده و در ادامه مثال‌هایی از کاربرد آن مصراع یا بیت در نثر فارسی ذکر شده است.
مهم‌ترین بخش این پژوهش، مثال‌هایی است که ذیل هر مصراع یا بیت ذکر شده است. این شاهد مثال‌ها را از کتاب‌های مختلف ادبی، تاریخی، کلامی، فلسفی، سیاسی، دینی و حتی رمان‌ها پیدا کرده و ارائه کرده‌ام.
در موارد اندکی، اگر شاهد مثال برای آن بیت یا مصراع نیافته‌ام، خود جمله‌ای ساخته و مصراع یا بیت را در آن گنجانده و به این ترتیب برای خواننده نشان داده‌ام که چگونه آن بیت یا مصراع را می‌توان به عنوان مثل یا استشهاد در سخن، کار برد.
ترتیب ارائه شاهد مثال‌ها را سعی کرده‌ام به ترتیب تاریخی باشد و حتی الامکان جنبه استشهاد داشته باشد نه توضیح بیت. زیرا این کتاب فرهنگ استشهادها است نه شرح ابیات.
در صورت لزوم از امکان ارجاع استفاده کرده‌ام. نکته دیگر اینکه ابیات و مصراع‌ها در شاهد مثال‌ها را تغییر نداده و به همان شکل که نویسنده به کار برده، آورده‌ام و این کار به فهم تغییرات و تطوّرات ابیات حافظ نزد مردم، بسیار کمک می‌کند.
در واقع با خواندن این کتاب که هم برای مبتدیان آموزنده است تا بدانند چگونه در سخن گفتن، از حافظ استفاده کنند و هم برای منتهیان که بدانند حافظ چه جایگاه مهمی در زبان فارسی داشته و دارد، خواننده هم با عمق نفوذ حافظ در بین مردم آشنا خواهد شد و هم می‌واند با کاربردهای مختلف شعر او در سخن آشنا شود.
امید است که این کتاب به زودی منتشر شود و در دست علاقه‌مندان قرار گیرد.
محسن معینی، عضو هیئت علمی بنیاد دایرةالمعارف اسلامی
منبع: ایبنا