میراث مکتوب- «فرهنگ‌نامۀ مطبوعات زنان» به عنوان نخستین شماره از مجموعۀ مصور فرهنگ‌نامۀ مطبوعات فارسی با تحقیق علیرضا ملک‌زاد و مقدمۀ سید فرید قاسمی از سوی نشر افق مَلِک منتشر شد.
در مقدمۀ این فرهنگنامه به قلم سید فرید قاسمی آمده است: «بانونگاری را می‌توان به سه معنا تعبیر کرد: 1) دربارۀ زنان، 2) برای زنان، 3) زن‌نویسانه؛ که البته نگارش‌های زن‌نویسانه ممکن است برای خانم‌ها باشد یا کل انسان‌ها را در بر بگیرد. با این تقسیم‌بندی چاپ‌کرده‌های دربارۀ زنان پیشینۀ دیرینه‌تری از سایر گونه‌ها دارد و عمری به بلندای تاریخ مطبوعات ایران می‌توان برایش جستجو کرد.
پیش شمارۀ نخستین نشریۀ ایران در عهد محمدشاه خبری دربارۀ «کوچ جمعی از خانوارهای کَوکلان به دارالخلافه» دارد که در این خبر از بانوان با عنوان «اعیال» و در دیگر نشریه‌های فارسی پسین از زنان با عنوان‌های «ضعیفه»، «اناث»، «زن»، «اناثیه» و … یاد کرده‌اند. به طور کلی در «اخبار داخله» نشریه‌های سرآغاز روزنامه‌نگاری ایران جز زمانی که سخن از مادر، زن‌ها و دخترهای شاه به میان می‌آید نگاه واپسگرایانه‌ای نسبت به این جنس مکمل وجود دارد.
نشریۀ شکوفه در ذیحجۀ ۱۳۳۰ق. متولد شد. بر پیشانی سرلوحۀ شکوفه این بیت شیخ اجل سعدی را می‌خوانیم: «باد آمد و بوی عنبر آورد / بادام شکوفه بر سر آورد». شاید با انتخاب این بیت می‌خواسته‌اند به خوانندگان بگویند برو ابیات بعدی را هم بخوان «شاخ گل از اضطراب بلبل / با آن همه خار سر درآورد […] شاید که کند به زنده در گور / در عهد تو هر که دختر آورد»!
نکتۀ دیگری که نباید از یاد برد حضور تأثیرگذار خانم‌ها در صنوف مطبوعاتی است. بانوهای ایرانی افزون بر حضور در تشکل‌های عمومی انسانی اهتمام به تأسیس انجمن‌های خاص خود داشته‌اند که دو نمونۀ برجسته یکی انجمن زنان روزنامه‌نگار و نویسندۀ ایران بود که نشریۀ اندیشه روز: ارگان زنان روزنامه‌نگار و نویسنده را سال ۱۳۵۰ش. انتشار دادند. دوم، انجمن روزنامه‌نگاران زن ایران که از سال ۱۳۸۰ش. نشریۀ صدای زن را منتشر کرد. این دو تشکل تلاش داشتند هویتی با تشخص و منزلت بیشتر برای خانم‌های روزنامه‌نگار جستجو کنند که متأسفانه هر دو بی‌سبب به تعطیل گراییدند. روزگاری که به تدوین فهرستگان جهانی مطبوعات ایران مشغول بودم متوجه شدم نسخه‌هایی از شماره‌های نشریه‌های زنان در کتابخانه‌ها موجود است اما به ندرت دوره‌های کامل نشریه‌ها را در سازمان‌های متولی دیدم. به عنوان مثال از ۶۰ کتابخانۀ وارسی‌شده، دانش در 6 کتابخانه، شکوفه 10 کتابخانه، زبان زنان ۴ کتابخانه، نامۀ بانوان 2 کتابخانه، عالم نسوان ۱۸ کتابخانه، جهان زنان ۵ کتابخانه، و مجلۀ جمعیت نسوان وطنخواه ایران در 8 کتابخانه ناکامل موجود بودند و هیچ یک از کتابخانه‌ها حتی تک نسخه‌ای از مجلۀ زنان ایران نداشتند. با مرور موجودی‌ها درمی‌یابیم که داشته‌های ادوار بعد اوضاع اسف‌بارتری در کتابخانه‌های «معتبر» دارند! این جستجوها و پرس‌وجوها مرا به این نکته رساند که تدوین تاریخ موضوعی مطبوعات ایران ضرورتی انکارناپذیر است. اکنون خوشوقتانه فرهنگنامه مطبوعات فارسی را پیش رو دارید که دفتر نخستینش به مطبوعات زنان اختصاص دارد.
این اثر حاصل سخت‌کوشی جناب آقای علیرضا ملک‌زاد است که ۳۰ سال از عُمر ۵۸ ساله‌اش را به گردآوری روزنامه‌ها، مجله‌ها، کتاب‌ها و دیگر مدارک مکتوب گذرانده است. مجلد پیش رو را افزون بر فهرست‌های گوناگون تفکیکی دربردارندهٔ مشخصه‌‌های حدود ۲۸۴ عنوان نشریه زنانه و فزون از ۸۴۷ عنوان نشریه‌هایی که با سکانداری بانوان ایرانی به زبان فارسی منتشر شده‌اند، عرضه کرده است. فرهنگ‌نامۀ مطبوعات فارسی: مطبوعات زنان نسبت به پژوهش‌های سلف گام‌هایی به پیش دارد. وجود آرشیو غنی خصوصی، فهرست‌نگاری بر مبنای نسخه‌های نشریه‌ها، وجود تصویر همه ادوارهای به دست آمده و پاره‌ای از مزیت‌های دیگر، این مجموعه را از آثار متقدم متمایز می‌کند.»
گفتنی است هدف نشر افق ملک ارائۀ فرهنگ جامع مطبوعات فارسی است و در جهت تحقق این مهم در گام نخست به عرضه ده‌ها مجلد موضوعی مطبوعات فارسی اعم از: مطبوعات زنان، ورزشی، کودک‌ونوجوان، حقوقی، طنز و … خواهد پرداخت.
علاقه‌مندان می‌توانند برای تهیۀ این اثر که در قطع وزیری و در 430 صفحه به چاپ رسیده است به صفحه اینستاگرام نشر افق ملک به آدرس @ofoq_e_malek_publication مراجعه کنند و یا از طریق پیام‌رسان واتساپ با شمارۀ 09128504772 تماس حاصل نمایند.
—