میراث مکتوب- عصر قاجار آغاز تربیت پزشکان در ایران است. مهمترین ویژگی این دوره استفاده از مفاهیم عمومی پزشکی برای همه فهم کردن سیاست و مفاهیم آن در ایران است. در دوره پهلوی اول پزشکان سعی در اثر گذاری بر حوزه سیاست و حضور در آن داشتند زیرا آنها ابزار تجدد شمرده می شدند و می خواستند حرفه خود را که در ایران جدید و منفی محسوب می شد به شغلی با شأن اجتماعی بالا تبدیل کنند.
پزشکان از جمله نخبگان ابزاری اند که از گذشته در جامعه حضور داشته و نیازهای بهداشتی و سلامت مردم را حل و فصل می کردند.(۱) نیاز جوامع و گسترش علوم جدید سبب شد تا رشته طب نخستین علومی باشد که در جوامع جدید به تبع ورود تجدد تأسیس شود. دانش آموختگان این رشته نیز نخستین گروهی بودند که نخبگان علمی را در جوامع شکل می دادند. در میان پزشکان معاصر می توان به علی اصغر نفیسی اشاره کرد. میرزا علی اصغر خان نفیسی در عهد ناصری چشم به جهان گشود. وی پس از پایان تحصیلات مقدماتی به تشویق پدر وارد مدرسه طب دارالفنون شد و نزد دیولافوآ پزشک مشهور و دیگر طبیبان به فراگیری علم طب پرداخت. در دوران حکومت مظفری برای ادامه تحصیل رهسپار فرنگ شد. پس از چندین سال تحصیل در طب داخلی از دانشگاه پاریس فارغ التحصیل شد. وی همزمان با نهضت مشروطیت به ایران بازگشت و به عنوان دانشیار، مترجم و معلم تشریح توصیفی و طب مقدماتی به کار اشتغال ورزید. مودب الدوله در کنار پدر و با همراهی او مدارج ترقی را طی کرد. او در ۱۲۸۴ خورشیدی نخستین مجله پزشکی ایران را با عنوان حفظ الصحه یا مجله طبی منتشر کرد که از مجلات مهم و در خور توجه بود.(۲)
فعالیت های اجرایی نفیسی
در دوره دوم مجلس ملی به وکالت مجلس انتخاب شد. در ۱۲۹۹ که سید ضیاءالدین طباطبایی به نخست وزیری ایران رسید، وزارتخانه جدیدی به نام وزارتخانه صحیه و امور خیریه تأسیس کرد و مؤدب الدوله نفیسی را به عنوان وزیر آن وزارتخانه معرفی کرد. در حقیقت باید گفت مؤدب نفیسی نخستین وزیر بهداری ایران بود. در دوران سلطنت رضاخان به پیشکاری ولیعهد تعیین شد. مؤدب الدوله نفیسی از اطباء درجه اول و حاذق ایران بود. او در تربیت سایر برادران خود از جمله استاد سعید نفیسی بسیار کوشید. محمدرضا پهلوی نسبت به او بسیار بدبین بود به همین دلیل در دوران سلطنت خود کاری به او ارجاع نکرد. علت این بی مهری سختگیری هایی بود که مؤدب الدوله در سوییس نسبت به او اعمال می کرد و کوچکترین خطای ولیعهد را به رضاخان گزارش می داد. (۳)
حفظ الصحه
حفظ الصحه نخستین ماهنامه طبی و بهداشتی به فارسی است که این ماهنامه در زمان مظفرالدین شاه قاجار در ۹ شماره در تهران انتشار یافت. صاحب امتیاز آن علی اصغر نفیسی ملقب به مودب الدوله بود. نخستین نشریه‌ای بود که درباره طب منتشر می‌شد. این مجله در ۲۸ صفحه به طور ماهانه انتشار می‌یافت. این مجله در پی عدم استقبال مردم تعطیل شد. ۱۱ سال بعد، مزین‌السلطان مجله ماهیانه طب مصور را چاپ کرد که آن هم به سبب عدم اقبال عمومی تعطیل شد. شعار مجله، هوالشافی بوده است و در سرلوحه خود بسم الله الرحمن الرحیم می‌نوشتند. (۴) نثر آن به گونه‌ای بود که هم اهلِ آن (اطبا) و هم عوام بتوانند بخوانند. شماره‌های آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
در نخستین مقاله از شماره نخست به قلم مؤدب الدوله چنین آمده است: «از آنجایی که در این عصر تمامی اطلاعات مردم تربیت شده از کتب و جراید است، بحمدالله تعالی در زیر سایه امام عصر عجل الله فرجه، مطبعه های متعددی در پایتخت و سایر ولایات ما تأسیس شده و بدین واسطه هر روز کتاب و روزنامه جدیدی به طبع می‌رسد و اسباب دانش و بینش ابنای وطن می گردد. این بنده شرمنده که سال های دراز به رنج سفرهای علمی در فرنگ و زحمت مسافرت های ولایات ایران گرفتار و مبتلا بودم، اینک چندی سر آن دارم که از مولد عزیز هجرت نکنم و بقدر قوه با وجود کمی علم و اطلاع در انتشار مطالب علمی خاصه معلومات طبی که ارث نیاکان این بنده است، بکوشم. این است که به فکر ایجاد روزنامه علمی و طبی افتاده این مجله را بطبع می رسانم و از دانشمندان محترم تمنا دارم، هرگاه مطلب علمی مفیدی داشته باشند، اظهار فرمایند تا در اینجا مندرج شده، عموم طالبان علم و هنر در این گرامی وطن از آن منتفع گردند.»(۵)
بخش های مهم هر شماره شامل بحث های خاص پزشکی مانند پاتولوژی، روش های معالجه برخی بیماری ها از قبیل اسهال، نسخ مفید برای بیماری های رایج چون بزرگی طحال، حفظ الصحه عامه که مقالاتی عامه فهم به ویژه درباره تغذیه بودند و قسمت بزرگان که در ۹ شماره به شخصیت های دوره باستان مانند سقراط، بقراط، افلاطون و ارسطو پرداخته شده است. نفیسی افزون بر بینش و دانش کافی در پزشکی جدید، اطلاعات و دانسته های فراوانی در طب قدیم داشت، گفته شده وی به شیوه مرسوم آن زمان طب قدیم را نزد پدر خویش آموخته است. از مقالات جالب توجه آن، معرفی انجمن فرانسوی اتحاد حفظ الصحه مدنی برای گسترش فضای سبز است و توصیه به اینکه مردم در ایران هم این کار را انجام دهند، پرداخته شده است. (۶)
فرجام نفیسی
مؤدب الدوله نفیسی که مدیر مجله حفظ الصحه نیز، بود در تیر ۱۳۲۸ خورشیدی در تهران چشم از جهان فروبست.
منابع :
(۱) ناصرالدین پروین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، ج ۲، تهران ۱۳۷۹ خورشیدی.
(۲) حفظ الصحّه، سال ۱، ش ۱ـ ۹ (صفرـ شوال ۱۳۲۴)؛
(۳) دولت های ایران از میرزا نصراللّه‌خان مشیرالدوله تا میرحسین موسوی، براساس دفتر ثبت کابینه‌های نخست‌وزیری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۸ خورشیدی.
(۴) محسن روستایی، تاریخ طب و طبابت در ایران: از عهد قاجار تا پایان عصر رضاشاه به روایت اسناد، تهران ۱۳۸۲ خورشیدی.
(۵) محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان ۱۳۶۳ـ ۱۳۶۴ خورشیدی.
(۶)فرید قاسمی، راهنمای مطبوعات ایران: عصر قاجار (۱۲۱۵ ـ ۱۳۰۴ خورشیدی)، تهران
منبع: ایرنا