میراث مکتوب- نشست «علم جغرافیا در گذر زمان» دهمین رویداد ترویج علم در ایران در سال 1400 به همت انجمن ترویج علم ایران برگزار شد. محمدرضا سحاب، رییس هیات مدیره موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب در این نشست سخن گفت و مریم فیروزی نیز دبیری نشست را برعهده داشت.
سحاب، رییس هیات مدیره موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب در این نشست در آغاز سخن با بیان اینکه از دوران باستان آثار قابل اعتنایی باقی نمانده است و جز وندیداد و مقداری سنگ‌نوشته چیز دیگری به عنوان علم جغرافیا موجود نبود، گفت: تا اینکه ابوموسی خوارزمی ربع مسکون را تهیه کرد که ربع مسکون نقشه کاملی است که اروپا، آسیا و شمال آفریقا را به خوبی نشان می‌دهد.
وی افزود: دوران اسلامی دوره شکوفایی علم جغرافیا بود، ابتدا جغرافیدانان غیر مسلمان کار ترجمه را انجام می‌دادند اما از قرن سوم به بعد این کار به دست مسلمانان انجام شد تا رسید به ابوریحان، یاقوت مستوفی و دیگران که آثار کامل‌تری را تهیه کردند.
رییس هیات مدیره موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب با بیان اینکه در دوره رنسانس که اروپا متحول شد، تمام آثار و کتاب‌های موجود را به رایگان به اروپاییان واگذار کردیم و امروز وامدار آنها هستیم و از آنها گدایی می‌کنیم، بیان کرد: در دوره قبل از قاجار شخصی به نام صادق اصفهانی نیز مجموعه نقشه‌هایی تهیه کرده بود؛ دو سال قبل به دعوت دانشگاه به کنفرانسی رفتیم که نقشه‌های کهن ایران و هند در آن کنفرانس مورد بررسی قرار می‌گرفت. در این کنفرانس مشخص شد که صادق اصفهانی این نقشه‌ها را در دربار هند کشیده است زیرا وی یکی از 80 حکیمی بود که از شیراز به هند مهاجرت کرده بودند. تاریخ جغرافیا بسیار طولانی است.
سحاب با اشاره به وضع علم جغرافیا در روزگار کنونی گفت: در زمان جنگ‌های ایران و روس به دلیل اینکه نقشه نداشتیم، در جنگ‌ها شکست خوردیم، ابتدا از فرانسوی‌ها برای جبران شکست کمک خواستند ولی بعد از تاسیس دارالفنون نقشه‌ای با حضور معلم اتریشی و به دست دانش‌آموزان مدرسه دارالفنون تهیه شد و این نقشه کامل‌ترین نقشه‌ای بود که تا آن روز تهیه شده بود. در دارالفنون آموزش نقشه‌برداری با استفاده از ابزار آن روز آغاز شد. در دوران قاجار بر روی مرزهای ایران کار کردند و نجم‌الممالک نقشه تهران را در دوره ناصری تهیه کرد.
وی افزود: چند نفری که به فرانسه رفته بودند کاردیوگرافی جغرافیای مدرن را به ایران آوردند و از زمان رضاشاه پهلوی دایره نقشه‌برداری احداث شد و نقشه‌های روسی به فارسی ترجمه شد.
رییس هیات مدیره موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب با بیان اینکه پدر من، استاد عباس و مرحوم پدربزرگم ابوالقاسم سحاب در اثر یک اتفاق در ایران شروع کردند به تهیه نقشه توریستی به زبان انگلیسی و از سال 1315 موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب فعالیتش را آغاز کرد و امسال هشتاد و پنجمین سال تاسیس این موسسه بود. در واقع پدرم فرش زیرپای خویش را فروخت تا «اطلس جغرافیای خلیج‌فارس» را که امروز به نوعی انجیل اطلس‌شناسان به شمار می‌رود، به وجود بیاورد.
سحاب افزود: در سال 1364 استادانی که از آلمان آمده بودند، نقشه‌ای از خلیج‌فارس آورده بودند که اهواز، آبادان و همه این مناطق را نشان می‌داد. دقت ماهواره‌های نظامی امروزه بسیار بالاست و علاوه بر سطح زمین با دقت بسیاری تغییرات عمق زمین را نیز بررسی نموده و نشان می‌دهد.
وی در ادامه بیان کرد: در سال 73-72 ملاقاتی با هاشمی رفسنجانی داشتم؛ که ایشان می‌خواستند فواید استفاده از ماهواره را در نقشه‌های آب زیرزمینی بدانند، گفتم که با استفاده از ماهواره‌ها نقشه‌های آب زیرزمینی را کشف کرده و عمق چاه‌ها را با تلرانس دو متر و در حدود 6 ماه به انجام خواهیم رساند، اما بعد از بررسی دکتر هایدن مشخص شد که این کار عملی نیست زیرا ایستگاه و تجهیزات موجود در آن متعلق به قبل از انقلاب و دستگاه‌های موجود نیز دارای توانایی‌های همان زمان بودند و با آن دستگاه‌ها این کار عملی نبود.
رییس هیات مدیره موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب با بیان اینکه امروزه تحول بی‌نظیری به وجود آمده است، گفت: امروز ماهواره‌ها به راحتی اوضاع هواشناسی را برای یک هفته آینده پیش‌بینی می‌کنند. موسسه کارتوگرافی سحاب با آلمانی‌ها ارتباط داشته و دارد و بسیاری از اطلاعات موجود در کنفرانس‌هایی که هر دو سال یکبار در سازمان ملل تشکیل می‌شود، مبادله می‌شود.
سحاب در ادامه با اشاره به اینکه جغرافیا با زندگی روزمره مردم ارتباط تنگاتنگ دارد، افزود: اهمیت علم جغرافیا از علوم دیگر بالاتر است زیرا علم جغرافیا با همه‌ِی امور از جمله آلودگی هوا، کمبود آب، جنگل‌ها، مراتع، صنایع و… سروکار دارد.
وی با بیان اینکه باید برای بچه‌هایمان فیلم‌های آموزشی نمایش بدهیم و آنها را با علم جغرافیا آشنا کنیم تا در آینده افرادی آگاه داشته باشیم، گفت: مثلا چرا ذوب آهن را در اصفهان ساختند، در حالیکه نه سنگ آهن در آنجا موجود است و نه زغال سنگ و به دلیل دوری راه هر دوی این مواد با قطار به آنجا انتقال می‌یابد. این یک تصمیم سیاسی بود، کارخانه را در جایی به دور از مرز روسیه احداث کردند.
وی افزود: شخصی در مناطق کویری کارخانه فولادسازی احداث کرده است، فقط به این دلیل که در آنجا زمین ارزان بود و حالا قصد دارد که آب خلیج‌فارس را از طریق جازموریان به آنجا انتقال بدهد! خوب چنین شخصی قبل از احداث کارخانه باید با یک جغرافیدان مشورت می‌کرد زیرا چنین کاری به هیچ وجه اقتصادی نیست.
سحاب با بیان اینکه علم جغرافیا با همه علوم در ارتباط است حتی پزشکی، گفت: بسیاری از بیماری‌ها با استفاده از علم جغرافیا قابل درمان است. در زمانی سرطان دهان و حنجره در منطقه گرگان زیاد شده بود، از راه جغرافیا و با توجه به پراکندگی این بیماری در آن منطقه به مطالعه بر روی این بیماران پرداختند. مشخص شد در منطقه گنبد کاووس مردم چای را داغِ داغ می‌نوشند که این امر سرطان حنجره و دهان را در پی دارد و این‌گونه با تشخیص دلیل این بیماری به درمان آن پرداختند. یا بیماری‌هایی مانند مالاریا، بیماری‌های واگیر و حتی کرونا نیز به پراکندگی جغرافیایی بستگی دارد.
وی افزود: جغرافیا بزرگترین علمی است که باید به آن توجه کنیم و آن را به بچه‌ها آموزش بدهیم. همه چیز حساب و کتاب دارد، در شهرسازی، صنعت، اقتصاد، ساخت راه‌آهن و هر کاری که بخواهند بر روی زمین انجام بدهند، باید یک جغرافیدان در کنارشان باشد.
استاد سحاب با اشاره به قطع بی‌رویه درختان جنگل‌ها گفت: در هنگام قطع درختان اگر جغرافیدانی در کنارشان بود، به آنان می‌گفت که یکی در میان ببرند اما متاسفانه این‌گونه نیست.
منبع: ایبنا