میراث مکتوب- در حاشیه نمایشگاه تاریخ محلی استان فارس، نشست هم اندیشی «بررسی آثار و احوال قرآن نگاران فارس» با حضور محمدحسن سمسار-عضو کمیته ملی حافظه جهانی، مجید فداییان-نگارگر و پژوهشگر هنرهای سنتی و کورش کمالی‌سروستانی-مدیر سازمان اسناد و کتابخانه ملی استان فارس در موزه کتاب و میراث مستند کتابخانه ملی برگزار شد.
سمسار در ابتدای این نشست به تشریح فرآیند قرآن‌نویسی در ایران پرداخت و گفت: آقایان استخری و مقدسی در دو شهرک واقع در استان فارس به تولید قرآن پرداختند به طوری که با کتابت قرآن در این زمان قرآن به طور وافر و گسترده تولید شد.
به گفته عضو کمیته ملی حافظه جهانی؛ در قرن سیزدهم هجری قمری شاهد کتابت قرآن های شاخص شدیم.
بزرگ‌ترین مصیبت در خصوص نسخه‌های خطی با هجوم مغول‌ها
وی حرق، غرق و خرق را سه دشمن اصلی کتاب و نسخ عنوان کرد و افزود: پس از سلجوقیان و هجوم مغول‌ها ایران دچار بزرگ‌ترین مصیبت در خصوص نسخه‌های خطی شد.
سمسار تصریح کرد: مغول‌ها زمانی که علوفه برای اسب‌های خود پیدا نمی‌کردند نسخ خطی را برگ برگ می‌کردند و در آخور اسب‌ها می‌ریختند. در آن زمان کتاب ها یا به تاراج رفت یا به آتش کشیده شد که بر همین اساس یک دوره خلاء در نسخه و نسخه شناسی به وجود آمد.
وی گفت: در این میان پس از سلجوقیان و زمان غازان خان، خواجه رشیدالدین فضل‌الله، فرهنگ ایرانی را احیاء کرد و یک شهرک دانشگاهی با عنوان ربع رشیدی ایجاد کرد که یکی از خدمات آن نسخه پردازی، کتاب‌سازی و کتاب آرایی بود.
عضو کمیته ملی حافظه جهانی، گفت: نخبه کشی یکی از زشت‌ترین کارهایی بود که در طول تاریخ رخ داده است و خواجه رشیدالدین نیز از این امر مستثنی نشد و به قتل رسید.
عصر اتابکان دوره درخشان نسخه نویسی در ایران
سمسار دوره درخشان نسخه نویسی را عصر اتابکان عنوان کرد و افزود: در این دوره خدمات بزرگی به این بخش و فرهنگ ایران صورت گرفت و شیراز به مرکز بزرگ ایجاد کتاب، نسخه خطی و هنر کتاب آرایی در دوره اینجوها تبدیل شد.
وی حمایت اینجوها را در تبدیل شدن شیراز به تولید کننده مکاتب ادبی بسیار موثر عنوان و تصریح کرد: بر همین اساس مکتب تولید انبوه در شیراز پدید آمد و نسخه نویسی به وفور انجام می‌گرفت به این معنی که در این حوزه فعالیت‌های تجاری رونق گرفت.
این نسخه‌شناس در ادامه با بیان اینکه استان فارس از قرن 10 تا 14 جزء پیشگامان تولید نسخ بود، اضافه کرد: در این دوره بزرگ‌ترین خوش‌نویسان نسخ از جمله احمد نیریزی ظهور کردند.
سمسار ضمن تاکید بر معرفی هنرمندان استان فارس در یک جلد دایره المعارف، خاطرنشان کرد: متاسفانه امروز شاهد هستیم نسخه‌های مجعول و نسخی که در آن‌ها دست برده شده است در برخی از مراکز تهران به قیمت‌های بالا خریداری می‌شوند.
انتقاد از توجه هنرمندان ایران در جلد آرایی به گل‌های فرنگی
در ادامه مجید فداییان- نگارگر و پژوهشگر هنرهای سنتی، گفت: نسخه قرآن به خط نستعلیق اسدالله شیرازی که تماماً و به طور کامل عکاسی شده است و در کاخ گلستان نگهداری می‌شود یکی از نمونه‌های عالی کتابت قرآن به خط نستعلیق است.
وی به اهمیت شیراز به عنوان پایگاه نسخه پردازی اشاره کرد و افزود: در سراسر ایران به دلیل نبود صنعت چاپ شاهد نسخه پردازی به صورت پراکنده بوده‌ایم اما شیراز به صورت خاص و ویژه به این مقوله پرداخت.
فداییان با بیان اینکه نوع نگاه شیرازی‌ها به نسخه پردازی بسیار فضیل بوده است، اضافه کرد: امروز بسیاری از نسخه‌های سفارشی و تکرار شونده از نفاست ویژه ای برخوردارند.
وی تصریح کرد: اما در این میان هنرمندان و نساخان شیرازی گاهی زیبایی را فدای معنا کرده اند بر همین اساس تعداد صفحات تزئینی در نسخه ها بیش از 16 صفحه است.
این نگارگر و پژوهشگر هنرهای سنتی با بیان اینکه در دوره زندیه شور و حال خاصی در نسخ به وجود آمد، یادآورشد: افزودن فالنامه به انتهای نسخ قرآنی از دیگر مواردی است که در شیراز به چشم می‌خورد و از خط نستعلیق و سفیدآب نویسی استفاده می‌شده که هر کدام مسائل شرعی و سیاسی را به دنبال خود داشت.
وی در ادامه به تفاوت نگارگری گل‌ها در جلدسازی ایرانی و نوع فرنگی اشاره کرد و گفت: امروز بسیاری از هنرمندان ایرانی در جلدسازی از گل‌های فرنگی استفاده می کنند. اما در گذشته هنرمندان ایرانی سعی داشتند از گل‌های ایرانی استفاده کنند برای مثال زنبق ایرانی مورد توجه میرزا محمود بوده است.
منبع: پایگاه کتابخانۀ ملی