میراث مکتوب- مصطفی لعل شاطری، پژوهشگر و مترجم تاریخ هنر ایران، در گفت‌وگویی به ارائه توضیحلتی درباره کتاب خود با عنوان «ظهور اولیه چاپ در عصر صفوی: نگاهی به نخستین چاپخانه ارمنیان در جلفای نو» پرداخت و گفت: بررسی علمی-پژوهشی تاریخ چاپ در ایران ازجمله موضوعاتی محسوب می‌شود که با توجه به اهمیت آن، چندان موردتوجه جدی پژوهشگرانِ ایرانی قرار نگرفته است.
وی افزود: هرچند در اکثر آثار پژوهشی، تاریخ آغاز چاپ در ایران را مرتبط و محدود با کوشش‌های عباس میرزا قاجار (نایب‌السلطنه) و ورود نخستین دستگاه چاپ سربی و انتشار کتاب «رساله جهادیه» در 1233ق و پس از آن ورود دستگاه چاپ سنگی و انتشار قرآن در 1249ق بیان داشته‌اند، اما غفلت از دوران فعالیت ارمنی‌های ساکن در جلفای نو، مقارن با دوره صفویه را می‌توان نقطه‌ضعفی محسوس در آثار پژوهشگران ایرانی دانست.
او افزود: بر این اساس، تاکنون اثری تفصیلی در این زمینه به زبان فارسی نگارش نیافته و صرفا از معدود پژوهشگرانی که به این حوزه توجه داشته‌اند می‌توان به مجید غلامی جلیسه در تاریخ چاپ سنگی اصفهان اشاره داشت. در نقطه مقابل، از موضوعات حائز اهمیت برای پژوهشگران غیرفارسی‌زبان و فعال در حوزۀ تاریخ چاپ، توجه به فعالیت‌ها و تولیداتِ فرهنگی – هنری ارامنه ساکن در جلفای نو محسوب می‌شود، چنانکه از جمله این پژوهشگران می‌توان به دکتر صبوح دیوید اصلانی اشاره کرد.
لعل شاطری ادامه داد: این پژوهشگر با توجه به حوزه مطالعاتی خود (بررسی تاریخچه فعالیت‌های فرهنگی ارامنه) اثر پیش رو را در سال 2014 میلادی منتشر و به‌واسطه جایگاه ممتاز آن، تاکنون به‌عنوان پژوهشی کلیدی، موردتوجه سایر پژوهشگران قرار دارد. اصلانی در این پژوهش با گذر از لایه‌های اولیه و فارغ از تأکیدِ صرف بر خطِ تاریخی وقایع، با نگاهی تحلیلی به موضوعات تاثیرگذار بر نگرش افراد فعال و به‌ویژه متصدیان چاپ خانه جلفای نو می‌پردازد. او پس از اشاره به چگونگی رشد و پیشرفت چاپخانه‌های ارمنی در سرتاسر جهان اسلام، نخست به نقش خاچاطور کِساراتسی و مروری اجمالی بر تاسیس اولیه چاپِ فشاری در جلفای نو مبنی بر دانش بومی و سپس تلاش‌های هوانِس جوغایِتسی در راستای فراگیری و ورود دانش از غرب به این چاپخانه و سپس سیاست‌های اِستپانوس وارداپِت مبنی بر اخذ مستقیمِ ملزومات چاپ از غرب به‌واسطه بازرگانان ارمنی اشاره دارد.
این مترجم و پژوهشگر افزود: در بررسی هر یک از افرادِ مذکور، همواره تکیه اصلانی به بررسی رابطه آنان با شهرهای بندری، ارمنی‌های بندری و چاپگر‌ها فعال در این شهرها معطوف است و در هر دوره، برای آنان ضریب‌های تأثیر گوناگونی را در راستای رشد و افول این چاپخانه مطرح می‌نماید. علاوه بر این، اصلانی برای اولین بار مبنی بر اسناد و با نگاهی نو، به شرایط مذهبی و جغرافیایی به‌عنوان عواملی تاثیرگذار بر فعالیت این چاپخانه و متصدیان آن اشاره داشته است و درنهایت به تحلیل مجموعه این عوامل، بر فرهنگ چاپ ارمنی در جلفای نو می‌پردازد.
لعل شاطری در پایان اطلاعات جدید را ویژگی این اثر دانست و اشاره کرد: در مجموع باوجود اختصار و حجم اندک، این پژوهش از نقاطِ قوتِ چندگانه‌ای برخوردار است. نخست، پژوهش حاضر را می‌توان ارائه اطلاعاتی نوین به‌صورت منسجم، فارغ از زیاده‌گویی، عدم تکرارِ یافته‌های پیشین و مبنی بر نگرشی بینا رشته‌ای و بر اساس رویکردی تحلیلی دانست. دومین نکته حائز اهمیت، تسلط محسوسِ پژوهشگر به زبان ارمنی و متعاقبا خوانش و بهره‌گیری از منابع و پژوهش‌های مرتبط است. سوم، دسترسی انحصاری پژوهشگر به محدود کتاب‌های چاپ‌شده در چاپخانه جلفای نو و استفاده از اطلاعات موجود، به‌ویژه در انجامه‌های این آثار میباشد. چهارم، بهره‌گیری از اسناد و نامه‌های منتشرنشده آرشیو ایالتی فلورانس برای اولین بار است که بی‌شک این موضوع، موجبِ افزایشِ ضریبِ اهمیت این پژوهش شده است.
یادآوری می‌شود کتاب «ظهور اولیه چاپ در عصر صفوی: نگاهی به نخستین چاپخانه ارمنیان در جلفای نو»، در آبان ماه سال جاری در 113 صفحه (قطع وزیری) از سوی انتشارات وراقان منتشر شده است.
منبع: ایبنا