میراث مکتوب – مراسم رونمایی از کتاب دوجلدی طبری پژوهی روز چهارشنبه 6 اسفند در سرای اهل قلم برگزار شد.
آنچه در ادامه می خوانید متن سخنان محمدحسین ساکت در این نشست است که کتاب دوجلدی طبری پژوهی به کوشش او گردآوری شده است.
طبری یک نامدار مسلمان در عصر زرین تمدن اسلامی است و ما هم اکنون باید با معیارهایی و با بررسی افکار، ایده و آثار او به ماهیت آن زمان پی ببریم . طبری بسیار نامکشوف‌تر از محققان جهان اسلام برای ایرانیان است، ولی با این حال مسلمانان ایرانی بیش از دیگران قدر طبری را دانسته‌اند. متأسفانه نسخه‌های آثار طبری در کتابخانه‌های جهان اسلام پراکنده شده و دستیابی به آن ها برای محققان سخت بوده، اما اگر امروز می‌خواهیم بدانیم جوامع مسلمان به حقوق و فقه اسلامی چگونه می اندیشیدند، میتوانیم شاخص را افکار طبری قرار دهیم. کار گردآوری مقالات این کتاب بیش از سه سال زمان برد به این دلیل که در سال 1369 همایشی برای این اندیشه گر برگزار شد و متأسفانه حق این دانشمند و مورخ آنگونه که باید ادا نشده است.
تاریخ به مثابۀ علم و گذشته و بیان وقایع و فجایع تقریباً بی نظیر است و طبری از سنت های تاریخ نگاری به خوبی استفاده کرده است. زمانی که عنوان کتاب را طبری پژوهی قرار دادم، تصمیم داشتم نشان دهم برخی نویسندگان عرب می کوشند که بسیاری از مفاخر و دانشمندان را مصادره کنند و به عمد و دانسته، این عنوان را برگزیدم.
نگرش های تاریخی در هر زمینه ای برکت هایی دارد. زمانی که می خواستم گردآوری این مجموعه را انجام دهم متوجه شدم غربیان در این باره کارهای بسیار کرده اند و به طبری اهمیت دادند. یکی از کتاب هایی که سال گذشته جداگانه خانۀ کتاب منتشر کرد کتابی بود که پرفسور کندی در همایشی که در اسکاتلند برگزار شد، منتشر کرده بود و من آن را ترجمه کردم که با عنوان طبری تاریخ نگار مسلمان و شاهکار او به چاپ رسید. در این مجموعه کوشیده ام همۀ جنبه های فکری طبری را در نظر بگیرم. برای نمونه طبری در فرهنگ اسلامی و فرهنگ غربی نخستین کسی است که به حق مؤلف اعتقاد دارد در حالیکه از قرن هفتم به بعد در فرهنگ اسلامی به این موضوع متعرض شدند و طبری در قرن سوم به حق مؤلف اعتراف می کند.
مقالۀ دیگری که من برای نخستین بار در ادبیان فارسی به آن اشاره کرده ام مذهب طبری یعنی «مذهب جریری» است که یکی از نوآوری های این مذهب در جهان اسلام و غرب این است که به زن حق می دهد در تمام موارد قضاوت کند. این در حالی است که ابوحنیفه در بخشی از دعاوی و پرونده ها به زن حق قضاوت می دهد اما طبری مطلقا زن را شایستۀ قضاوت می داند. موضوعی که هنوز در عرف جامعۀ ما مرسوم نیست.
طبری فردی است که کمابیش از 15 سالگی ، کوچ علمی یا رحله را آغاز کرده و به عراق و جاهای دیگر رفته و در پای درس استادان نشسته است. شخصی است که در همۀ علوم زمان خود دستی داشته است. گزارش شده فردی در مصر دربارۀ عروض از او سؤال می کند و طبری می گوید: «فردا بیا و پاسخت را دریافت کن». شب به خانۀ یکی از دوستانش می رود و کتاب عروض خلیل بن احمد فراهیدی را می خواند و به پرسش های آن شخص پاسخ می گوید به گونه ای که دانسته می شود در عروض نه تنها از آنها کمتر نیست، بلکه بیشتر است. از اینجا متوجه می شویم که طبری فردی است که تنها تاریخ، زمینه و میدان کار او نیست.
البته کار این کتاب دوجلدی با مشکلاتی روبرو بود. رسم این است که زمانی که این گونه کتاب ها چاپ می شود فرد می نویسند به کوشش و معمولاً کوششگر بعد از مقدمه، شرح حال را می نویسد. ولی من این کار را نکردم؛ به دلیل اینکه بخشی از این کتاب چه ترجمه و چه تألیف کار بنده است و مقالۀ بسیار سودبخش جواد علی دربارۀ منابع تاریخ طبری یک شاهکار است. این مقاله 250 صفحه است که در مجلۀ المورد چاپ شده و من این مقاله را ترجمه و با موضوع بندی در این مجموعه منتشر کرده ام تا خواننده احساس خستگی نکند.
کار دیگری که در این مجموعه انجام شده قدردانی از میخائیل یان دخویه است. دخویه بسیار بر ما منت دارد زیرا نخستین کسی بود که به اهمیت تاریخ طبری پی برد، در حالیکه پیش از او نسخه ها و گزارشهای پراکنده ای از این اثر ارزشمند وجود داشت. او سالها با همراهی کسانی مانند تئودور نولدکه نسخه ها را از جای های گوناگون گرد آوردند. حتی به استانبول سفر کرد و با کوشش فراوان اینها را گردآوری و چاپ کرد. دخویه بعدها در گزارش کارش اظهار کرد گردآوری و چاپ تاریخ طبری شاهکار خاورشناسی در قرن نوزدهم است.
من همچنین در این کار به جهت سپاسمندی از کسانی که در راه طبری پژوهی کوشش کردند کتاب را به 17 مترجم، مؤلف و ناشری تقدیم کردم ولی متأسفانه نام شادروان ابوالقاسم پاینده و شادروان حبیب یغمایی در حروفچینی کتاب از قلم افتاده است .
در اسلام ظهور تاریخ از دل حدیث بوده است و برخی گفته اند نقل اول در تاریخ اعتقاد طبری است بی آنکه اشاره کند و باقی گفته ها را به خواننده وامی گذارد.
در مورد نسخه شناسی در این مجموعه استادانی مانند استاد کیانفر نسخه هایی از تاریخ بلعمی را معرفی کرده اند. بخش دیگری از این کتاب مربوط به خاورشناسان و طبری است که تقریباً 14 فصل و به صورت موضوعی تنظیم شده. کتاب سترگ تاریخ طبری با همت بلند آقای یارشاطر در آمریکا توسط بهترین طبری شناسان و مصححان از آن جمله مرحوم فرانس روزنتال ترجمه شده است.
حرف‌های ناگفته درباره طبری هنوز باقی‌است و کتاب‌های گوناگونی که درباره او چاپ می‌شوند نشان‌دهنده وجود نگاه تازه به اوست. برای مثال در مقالاتی که یک محقق اسکاتلندی منتشر کرد با آمار اثبات کرده بود تمام تاریخ هایی که در تاریخ طبری دربارۀ ایران باستان، رم و غیره آمد تماماً درست است و این موضوع بسیار مهم است و دقت کار طبری را می رساند.
سایر سخنرانی ها در این نشست را اینجا ببنید.
گزارش تصویری این نشست را اینجا ببینید.