میراث مکتوب – دست مریزاد می گویم به آقای دکتر عارف نوشاهی که بسیارباسخت کوشی و علاقه مندی فهرست نسخه های خطی در پاکستان را تهیه کردند .
کسی که ما ایشان را به ایران دوستی توصیف می کنیم و همواره علاقه مند به معرفی زبان فارسی و متون مربوط به فرهنگ ایرانی و اسلامی در شبه قاره هستند. ما در میراث مکتوب توفیق این را داشته ایم کارهای ارزشمندی از ایشان را چاپ کنیم آثاری مانند فهرست نسخه های خطی فارسی پاکستان و فهرست آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره نشان می دهد در 300 سال اخیر که صنعت چاپ در شبه قاره رواج داشته است و حجم وسیعی از آثار زبان فارسی در شبه قاره وجود دارد که همچنان ناشناخته مانده است.
بزرگترین مطبعه در شبه قاره مطبعۀ نُوِل کِشور است که بیشترین متون کهن فارسی و عربی را چاپ کرده و فرهنگ ایران و اسلام را در شبه قاره با این کار بزرگش معرفی کرده است. دراین نشست جا دارد گرامی بداریم یاد زنده یاد مرحوم احمد منزوی را در حدود 13 سال حضور در مرکز تحقیقات فارسی در پاکستان حدود 14 جلد میراث مشترک و 5 جلد فهرست نسخه های کتابخانۀ گنج بخش را فهرست نویسی و منتشر کردند. اکنون شاهدیم که جناب دکتر عارف نوشاهی به عنوان دستیار استاد منزوی کار فهرست نویسی را ادامه دادند و این چهار جلد فهرست نسخه های خطی فارسی که یک جلد آن به عنوان نمایه های این سه جلد از نسخه های خطی است از ابعاد مختلف قابل توجه و حائز اهمیت است.
نکته ای درباب اهمیت فهرست نویسی و ضرورت این کار باید اشاره کنم. همه می دانیم نسخه های خطی برای همه ملت ها یک میراث بشری محسوب می شود و همه به عنوان دستاوردهای ذوقی و فکری دانشمندان خود تلاش می کنند آن را حفظ کنند. خوشبختانه فرهنگ و تمدن ایران بزرگ فرهنگی بیشتر از خیلی از کشورهای دیگر دارای میراث مکتوب ارزشمند است و بسیاری از این آثار در شبه قاره که زبان فارسی از قرن پنجم رواج پیدا کرد هزاران نسخه تألیف شد و در زمان همایون و اکبرشاه زبان فارسی حتی به عنوان زبان رسمی و دیوانی برگزیده شد و تا زمان حضور انگلیس ها که کم کم زبان فارسی به حاشیه رفت و مهجور گردید.
در کمیسیون منطقه ای یونسکو که چندی پیش در تهران برگزار شد یکی از نمایندگان مسئول در حافظۀ جهانی کشور هندوستان بیان کرد هم اکنون 6 میلیون نسخۀ خطی در شبه قاره وجود دارد. تخمین هایی که زده شده برخی می گویند یک میلیون نسخۀ خطی است و آرزو داریم جایگاه نسخه های خطی در شبه قاره برای ما هرچه زودتر روشن شود.
بی شک به لحاظ مشکلاتی که در جوامع بوده به لحاظ بلایای طبیعی و بشری که بر سر نسخه های خطی آمده طبعاً ضرورت تهیۀ فهرست این نسخه ها محرز است و باید ما شناسنامه ای از این نسخه ها به دست بیاوریم که به هرحال یکی از چالش های اساسی در نسخه های خطی در خارج از ایران ناآشنا بودن به زبان نسخه ها است. کمبود فهرستنگار و نداشتن سواد کافی برای فهرستنویسی از مشکلات این حوزه است. فهرستنویس باید به زبان عربی مسلط باشد تا بتواند عبارات عربی نسخه را که در آغاز و انجام آمده و یا در حواشی نسخه درج شده بخواند. چون فهرستنویسی یک مبحث میان رشته ای است و دانشهای مختلف در عموم نسخه ها وجود دارد. فهرستنویس بهتر است اطلاعات کافی در مورد دانشهای رایج داشته باشد. گاهی اوقات دیده می شود که فهرستنویس اطلاعات نسخه شناسی را با کتابشناسی خلط می کند. فهرستی که موزۀ ماتناداران از نسخه های خطی فارسی منتشر کرد درآن 450 نسخه موزه را معرفی کردند و مشکلی وجود دارد کسانی که در مواردی فرق خط نسخ و نستعلیق در نسخه های فارسی و عربی را نمی دانند فهرست نگاری نسخه را برعهده می گیرند، به همین دلیل این فهرست ها اصلاً قابل اعتنا نیست و باید یک عزم همگانی برای فهرست نویسی نسخه های خطی صورت بگیرد.
هنوز نسخه های بسیاری از کتابخانه ها از جمله کتابخانه های ملی و کتابخانۀ مرعشی و …. فهرست نویسی نشده و واقعا باید فکر اساسی کنیم تا ابتدا از نسخه های خود مطلع شویم سپس به دنبال این باشیم که در کتابخانه های دنیا چه می گذرد.
یونسکو برنامه ای تعریف کرده است با عنوان برنامۀ حافظۀ جهانی به منظور تشویق کشورها به منظور ثبت آثار ارزشمند و کمک به مرمت و اتفاقاتی مانند جنگ. در این برنامه یازده اثر ثبت جهانی و پنج اثر ثبت منطقه ای شده است . هرچند ما هنوز از کشورهای چین و کشورهای دیگر در ثبت آثار جهانی عقب هستیم به لحاظ جایگاه آثار فرهنگی باید آثار بیشتری را ثبت کنیم.
بی شک این نسخه ها اگر شناسایی شود کمک به تجدید نظر در تاریخ علم، تاریخ هنر و تاریخ ادبیات است و روشن می شود که چه بسیار آثار نفیس که نمایندۀ هنر و فرهنگ ما هستند و به ما کمک می کنند.
آنچه مسلم است با توجه به چالش ها و آسیب شناسی فهرست نگاری نسخه های خطی ما باید به شیوۀ استاندارد در فهرست نویسی برسیم و از این پراکنده نگاری هایی که هم اکنون صورت می گیرد دور شویم و به روش واحد در این کار دست یابیم و اشتباهات را از این طریق جلوگیری کنیم. طبعاً فهرست نویسی که انتخاب می شود و افرادی که این رشته را انتخاب می کنند باید زبان عربی را بدانند بسیاری از این متون چه زبان عربی و چه فارسی تعابیر و امثال است و کسی که فهرست نسخه ها رو می نویسد باید به منابع رجالی دسترسی داشته باشد.
گاهی از فهرست نویس می پرسیم که آیا کشف الظنون را خوانده است ولی اصلاً به گوشش نخورده در حالی که فهرست نویس باید الاعلام زِرِکلی و الذریعه آقابزرگ و کشف الظنون حاجی خلیفه و…. را بشناسد فنخا(فهرستگان نسخه های خطی ایران) و دنا(دستنوشتهای ایران) را بداند. التراث العربی فی مکتبات ایران را بشناسد، کتاب آغازنامه را دیده باشد و به سایت آقابزرگ مراجعه کرده باشد.
اما جناب دکتر نوشاهی که در تهیۀ فهرست نسخه های خطی در پاکستان زحمت بسیار می کشند، در زمینۀ تصحیح متون هم کارهای خوبی انجام داده اند. کتاب ارشاد قلانسی و جهانگیرنامه و ثواقب المناقب را میراث مکتوب به کوشش ایشان منتشر کرده است. فهرست نسخه های خطی دانشگاه پنجاب و آرشیو ملی پاکستان و کتابشناسی متون فارسی شبه قاره هند و پاکستان و بنگلادش و مقالات نسخه شناسی ایشان با عنوان سیه بر سفید، از دیگر تألیفات ایشان است که ما توفیق انتشار این آثار را هم داشته ایم.
چهار جلد فهرست نسخه های خطی فارسی پاکستان که امروز از آنها رونمایی می شود، مجموعۀ بسیار ارزشمندی است . این اثر16 نمایۀ بسیار سودبخش دارد و در این مجموعه 150 نسخه به خط مؤلف معرفی شده و 30 نسخه از نسخه های قبل از قرن هشتم معرفی شده است . این اثر کار ارزشمندی است که دکتر عارف نوشاهی انجام دادند و برای معرفی این دستنویس ها باید تلاش کرد و میراث بشری ر ا در اختیار همگان قرار داد.