میراث مکتوب- کتاب «صنف بنایان و معماران دوران اسلامی: آداب، اندیشه‌ها و حیات حرفه‌ای» تالیف جعفر طاهری از سوی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شده است.
در این تحقیق، نویسنده کوشیده است به زمینه‌های فرهنگی و فکری تأثیرگذار بر آداب حرفه‌ای، اخلاقی و اندیشه‌های علمی، فنی و به طور کلی نظام معرفتی و زندگی حرفه‌ای دست‌اندرکاران صنف بنایان و معماران نگاهی اجمالی بیندازد.
این کتاب در پنج فصل تنظیم شده است. کلیات و مفاهیم، خاستگاه و سرگذشت اصناف پیشه‌وری، سیر حکمت و علم در صنف بنایان و معماران، فتوت و رسائل فتوت پیشه‌وران و سیری در حیات حرفه‌ای بنایان و معماران فصل‌های کتاب را شامل می‌شود.
بخش مهمی از مظاهر تمدن‌ها را نه آثار مکتوب، بلکه آثاری تشکیل می‌دهند که در اعصار گوناگون پدید آمده و مکان‌هایی را با حضور خود معنا بخشیده‌اند. بی‌گمان آثار هنر و معماری موجود هر سرزمین به‌ویژه آثار فاخر بخشی مهم از مظاهر مادی فرهنگ‌ها و تمدن‌ها هستند. با وجود این کمتر کسی می‌پرسد خالق این آثار چه کسانی بوده‌اند؛ حتی مؤلفان و خالقان آثار فاخر معماری از دید مورخانی که سرگذشت حکمرانان و آثاری را که به همت آنها ساخته شده، موبه‌مو گزارش کرده‌اند نیز پنهان مانده‌اند.
هدف از نوشتن این کتاب، مقدمه‌ای بر شناخت آداب، اندیشه‌ها و روش زندگی حرفه‌ای بنایان و معماران دوران اسلامی ایران است. در این تحقیق، نویسنده کوشیده است به زمینه‌های فرهنگی و فکری تأثیرگذار بر آداب حرفه‌ای، اخلاقی و اندیشه‌های علمی، فنی و به طور کلی نظام معرفتی و زندگی حرفه‌ای دست‌اندرکاران صنف بنایان و معماران نگاهی اجمالی بیندازد.
اندیشه‌ها و روش زندگی حرفه‌ای بنایان و معماران دوران اسلامی ایران
فصل اول دربرگیرنده کلیاتی درباره روش‌شناسی پژوهش، توصیف منابع این حوزه و بررسی برخی مفاهیم و اصطلاحات است. بیش از دو قرن از پژوهش درباره میراث هنر و معماری جهان اسلام می‌گذرد؛ اما هنوز اطلاعات و دانش ما در قیاس با گستره زمانی و مکانی آثار برجای‌مانده و زمینه‌های شکل‌گیری این میراث ناچیز است. این مطالعات دو سویه مهم دارد: نخست حوزه‌هایی که مطالعه شده و جایگاه ناچیزی که بنایان و معماران در این مطالعات به خود اختصاص داده‌اند. دوم رویکردهای نظری و روش‌های پژوهشی است که دانشوران برای فهم جهان اسلام و میراث هنر و معماری آن برگزیده‌اند. در این فصل به این رویکردها پرداخته شده و رویکرد نظری این پژوهش تبیین گردیده است. در بخش پایانی این فصل پس از بررسی توصیفی پیشینه این پژوهش، تبارشناسی واژگان و اصطلاحات مرسوم در اصناف پیشه‌وری و ارتباط این واژگان با صنف بنایان و معماران بررسی شده است؛ واژگانی چون صناعت، پیشه، معماری، مهندسی و صنف.
فصل دوم به خاستگاه‌ها و سرگذشت اجمالی اصناف پیشه‌وری جهان اسلام و خاستگاه‌های اجتماعی پیدایش این اصناف با تمرکز بر ایران بزرگ می‌پردازد. ازآنجاکه این اصناف به‌تدریج از آموزه‌های اسلامی تأثیر پذیرفته و ماهیت اختصاصی خود را بروز داده‌اند، با این حال به نظر می‌رسد بخشی از ویژگی‌های صنفی آنها در دوران پیش از اسلام ریشه دارد و در دوران اسلامی با تأثیر از آموزه‌ها و فضای فکری جهان اسلام متحول و متکامل شده‌اند. این تأثیرات در این فصل بررسی شده‌اند. در پایان این فصل سیر اجمالی زمینه‌های تکوین، ساختارهای درونی و زمینه‌های تحول صنف بنایان و معماران دوران اسلامی بررسی می‌شود.
فصل سوم به تأثیر تعالیم حکمت نظری و عملی بر اندیشه بنایان و معماران می‌پردازد. در این فصل نخست پارادایم‌ها و جریان‌های فکری غالب در فضای خواص و عوام جوامع اسلامی بررسی و تأثیرات این جریان‌ها بر اصناف پیشه‌وری به‌اجمال بررسی می‌شود. مهم‌ترین آموزه‌های فکری در درجه اول تعالیم قرآن و سنت پیامبر است. افزون بر این تعالیم دو میراث فکری سنت‌های عقلانی – علمی (حکمت نظری و عملی فلاسفه) و طریقت‌های صوفیانه از مهم‌ترین جریان‌هایی هستند که فضای فکری و اعتقادی جهان اسلام را درنوردیدند. در این فصل به تأثیر فضای حکمی و علمی حاکم بر اصناف دانشمندان و پیشه‌وران در ذیل سه مرحله پذیرش، توسعه و افول علمی و فنی در صناعات معماری پرداخته شده است.
فصل چهارم به تاریخچه فتوت در دوران اسلامی و تأثیرات این میراث فکری – اجتماعی بر آداب و اندیشه‌ها و روش کار حرفه‌ای بنایان و معماران می‌پردازد. فتوت که به آن «تصوف عامه» یا «تصوف اهل حرف» اطلاق شده است، به نظر می‌رسد بخش مهمی از حیات فکری و حرفه‌ای اصناف پیشه‌وری را تحت تأثیر قرار داد و به عنوان راه و روش اصلی زندگی یا درحقیقت مذهب جمعی این اصناف درآمد. در بخش واپسین این فصل برخی فتوت‌نامه‌ها و رسایل حوزه معماری و تأثیر این میراث فکری – اجتماعی بر صنف بنایان و معماران نقد و بررسی می‌شود.
در فصل پنجم ابعاد گوناگون حیات صنفی و حرفه‌ای بنایان و معماران از جمله سازمان و سلسله‌مراتب درونی، روش تربیت و آموزش و ماهیت زندگی حرفه‌ای ایشان بررسی می‌شود. برای بیان روایتی واقعی نه نخبه‌گرایانه صرف از این اصناف لازم است به درون آنها برویم تا بتوانیم به پاسخ این پرسش نزدیک شویم که صنف معماران دارای چه ساختارهای تشکیلاتی، اصول، قوانین و آداب درونی است و این ساختارها و اصول و آداب از چه خاستگاه فکری نشئت گرفته است.
نمایی دیگر از مسجد جامع اصفهان
اشتیاق شناخت میراث عظیم تمدن اسلامی در دوران اوج
پروژه مطالعه شرق و ذیل آن جهان اسلام با رویکردی عقل مدار توسط برخی اروپاییان در اواخر سده هجدهم و اوایل سده نوزدهم میلادی آغاز شد و تا پایان سده بیستم به شدت پی گرفته شد. مفهوم هنر و معماری اسلامی که ذیل این مطالعات پدید آمد تا کنون خاستگاه تفاسیر مناقشات، سوء استفاده و منفعت جویی بسیاری بوده است. بخشی از آنچه غربیان تحت عنوان هنر اسلامی ساخته و پرداخته‌اند ممکن است بعدها به دست مسلمانان برای مقاصد مذهبی ساخته شده باشد؛ اما بخش اعظم آن چنین نیست.
نیمه دوم سده بیستم میلادی به ویژه دهه ۱۹۸۰ به بعد اوج مطالعات عالمانه در زمینه هنر و معماری دوران اسلامی است اما اکنون عصر این پروژه مطالعاتی و مقاصدی که برای آن متصور بودند تقریباً به سر رسیده است و گویا دیگر آن جذابیت و مسحورکنندگی را دست کم برای غربیان همانند گذشته ندارد. بخش بسیاری از اشتیاق شناخت میراث عظیم تمدن اسلامی که دوران اوج خود را در اواخر هزاره دوم پشت سر نهاد اکنون توسط کسانی در دنیای غرب و جهان اسلام که گاه شاگردان و رهروان همان دانشوران غربی بوده‌اند دنبال می‌شود که ریشه‌هایی در همین کشورهای مورد مطالعه دارند.
نخستین گام‌های پروژه پژوهش علمی میراث معماری دوران اسلامی
غالب پژوهشگران اذعان دارند ما هنوز در نخستین گام‌های پروژه پژوهش علمی میراث معماری دوران اسلامی هستیم مطالعاتی که دانشوران برای شناخت میراث معماری این دوران انجام داده‌اند مجموعه‌ای در هم تنیده از سه حوزه است:
۱. میراث مادی آثار معماری و صناعات وابسته
۲. محیط جغرافیایی، فرهنگی اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و روان شناختی خلق آثار معماری
۳. خالقان آثار معماری صنف بنایان و معماران
سرگذشت حیات صنفی بنایان و معماران و فضای فکری
پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که صنف بنایان و معماران دوران اسلامی دارای چه ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی بودند و از چه آداب و اندیشه‌هایی پیروی می‌کردند؟ این تحقیق بر آن است به این پرسش‌ها بپردازد؛ ولی پاسخ به این پرسش‌ها مستلزم بررسی و طرح پرسش‌های دیگری است؛ برای نمونه بنایان و معماران چه تأثیراتی از محیط فکری و اعتقادی و دیگر نهادهای فرهنگی – اجتماعی معاصر خود گرفته بودند و روش اندیشه (نظری) و سلوک (عملی) ایشان بر چه مبانی و پایه‌هایی استوار بود و از چه خاستگاه‌هایی سرچشمه می‌گرفت؟
آثار تألیفی بنایان و معماران مکتوب نبوده است؛ با این حال افزون بر آثار مادی که با واسطه از اندیشه‌های پشتیبان شکل‌گیری این آثار سخن می‌گویند بخشی از سرگذشت حیات صنفی بنایان و معماران و فضای فکری که در آن می‌زیستند در متون تاریخی و ادبی دست یافتنی است. شواهد مکتوب چندی در دست است که نشان می‌دهند اصحاب معماری به ویژه در قرون نخستین هجری از طریق ارتباط با اهل نظر و قلم چون فلاسفه منجمان مهندسان، محاسبان، پزشکان صوفیان و فتیان (جوانمردان) بخشی از علوم و آداب مورد نیاز حرفه و آداب صنفی و زندگی حرفه ای خود را گرفته و در درون صنف خود پرورش و توسعه داده‌اند.
نمایی دیگر از مسجد جامع اصفهان
جایگاه فرودست معماران در سلسله مراتب اجتماعی سده‌های میانه
رابطه میان اصناف و محیط بسیار پیچیده است اصناف پیشه‌وری پیشامدرن فراز و فرودهای گوناگون سیاسی فرهنگی اجتماعی و اقتصادی بسیاری را تجربه کرده و از آنها درس و ادب حرفه‌ای آموخته‌اند از همین رو بررسی نهضت‌های فرهنگی اجتماعی و سیاسی تأثیرگذار بر سیر تکوین و تحول تاریخی تشکیلات صنفی بنایان و معماران در کنار زمینه‌های فکری مؤثر فلسفی، علمی و عرفانی بر آنها الزامی است. شناخت زندگی صنفی بنایان این دوران پای شمار بسیاری از زمینه‌ها و عوامل درونی تعاملات درون صنفی آداب و فتوت نامه‌های صنفی و بیرونی (محیط جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و….) برای انسجام تشکیلاتی و روند تکاملی اندیشه‌های نظری و عملی ایشان را به میان می‌آورد؛ ولی مولف بی آنکه وارد مباحث تخصصی این زمینه‌ها شود، تأثیرات متقابل این عوامل را با تأکید بر عوامل فرهنگی – اجتماعی بر سیر تحول و تکامل آداب و اندیشه‌های بنایان و معماران بر پایه تفسیر تاریخی متون بررسی می‌کند.
شواهد و آثار مکتوب ناچیزی از آداب و اندیشه‌های بنایان و معماران دوران اسلامی و شیوه‌های کارشان وجود دارد در قیاس با معماران و صنعتگران اروپایی، تقریباً از زندگی و اندیشه همتایانشان در جهان اسلام سده‌های میانه اطلاع چندانی نداریم در واقع با وجود تحقیقات گسترده درباره آثار معماری و هنرهای وابسته و شناخت نسبتاً خوب از زمینه و زمانه خلق این آثار تحقیقات بسیار اندکی درباره خالقان این آثار و روش زندگی حرفه‌ای آنها انجام شده است. به گفته رباط غالباً این دیدگاه مطرح می‌شود که معماری نتوانسته به متون ویژه خودش چه در عرصه نظری چه در عرصه عملی دست یابد؛ چنان که نتوانسته متفکران و نویسندگان را به قصد نوشتن از معماری برانگیزاند شاهد این مدعا نبود نوشته‌های معطوف به معماری و غیبت تقریباً تمام و کمال اصحاب معماری در تذکره‌هاست. شاید این غیبت بدان دلیل است که معماران در سلسله مراتب اجتماعی سده‌های میانه به جز موارد استثنایی جایگاهی فرودست داشته‌اند. این اظهارات وجه اشتراک تقریباً تمام دانشورانی است که درباره اصحاب معماری پژوهش کرده‌اند.
کتاب «صنف بنایان و معماران دوران اسلامی: آداب، اندیشه‌ها و حیات حرفه‌ای» تالیف جعفر طاهری در ۴۲۰ صفحه و قیمت ۴۰۰ هزار تومان از سوی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شده است.
* تصاویر این مطلب متعلق به مسجد جامع اصفهان است. مسجد جامع اصفهان که با اسامی چون مسجد جامع عتیق و مسجد جمعه اصفهان نیز مشهور است، یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین بناهای تاریخی دوره ایرانی-اسلامی است که قدمت آن در دوره اسلامی به قرن دوم هجری می‌رسد، اگرچه در دوره‌های بعدی نیز بارها مورد بازسازی و مرمت و گسترش و توسعه قرار گرفته است، به گونه‌ای که می‌توان آن را تاریخ مجسم معماری ایرانی-اسلامی در نظر گرفت.
آرش باستانی
منبع: ایبنا