میراث مکتوب – تاریخ اقتصادی ایران در دوره قاجار نسبتا ناشناخته است.
مطالعاتی درباره تجارت بخصوص تجارت خارجی و نقش تجار انجام شده است، ولی مسائل مالی ملکی مالیاتی و بطور کل مکانیزم معاملات تجاری و صرافی کمتر مورد مطالعه قرار گرفته است.تجارت و صرافی دو حرفه متفاوت بود وی در عین حال مربوط بهم عمل می کردند.البته ممکن بود که تاجری به امور صرافی هم بپرداد یا صرافی در کنار حرفه خود به کار تجارت هم اشتغال ورزد، ولی در کل این دو حرفه متفاوت بودند.
صراف ها هم نقش بانک و بورس را ایفا می کردند و هم قسمت مالی و داد و ستد تجار به وسیله صراف ها انجام می گرفت. به علواه صراف ها پول قرض می دادند و در مقابل ربا می گرفتند، به خرید و فروش و احتکار انواع پول های خارجی که در ایران رایج بود می پرداختند یا می فروختند و ارسال پول از محلی به محل دیگر را نیز بر عهده داشتند.تجار نسبت به صراف ها در رده بالاتر اجتماعی قرار داشتند. حاجی علی اکبر نویسنده نامه ها شاکی است که مردم از صراف ها متنفرند.
یکی از نکات جالب توجهی که در این نامه ها منعکس است اهمت بازار تبریز است و نقش رقابتی بانک شاهی با صراف ها است که جلوی ترقی بانک را می گرفتند. در این وقت بانک حضور سلطه ای بر بازار پول تبریز نداشت و همان روش صراف ها عمل می کرد. بنا به نوشته جفری جونز که تاریخچه بانک را نوشته است از سال 1317 بانک شاهی رونق گرفت و در امور مالی ایران نفوذ بسیار یافت. مدت ها صراف ها سعی کردند دسته جمعی با بانک مقابله کنند ولی ظاهرا عده ای همکاری نکردند و به علت رقابت صراف ها بین خودشان بالاخره بانک که سعی داشت اسکناس را رواج دهد برنده شد.
از جمله اطلاعاتی که مرتب در همه نامه های حاجی علی اکبر تکرار می شود گزارش مظنه جات تبریز است.
از جمله مشکلات بازار پول وجود انواع پول های مختلف بود که قپه ، قمیال،مجدیه یا مجیدیه، علیه،عدسه،امپریال،لیره. نوسان صرف پول یا تبدیل هرکدام بازار را دستخوش آشفتگی می کرد.
کتاب حاضر با توجه به اطلاعاتی که از وضعیت بازار تبریز زمان قاجار موجود است جمع آوری شده و اطلاعاتی را در اختیار خوانندگان گذاشته که وجود جداول و تصاویر در انتهای کتاب گواه این مطلب است.
صرافی و صراف ها منتخبی از اسناد حاج رحیم اتحادیه، منصوره اتحادیه – سعید روحی، تهران، نشر تاریخ ایران، 1395.
منبع: کتابخانۀ تخصصی تاریخ اسلام و ایران