میراث مکتوب- کاووس حسن‌لی پنجشنبه، دوم اردیبهشت‌ماه در دومین شب از سلسله‌نشست‌های علمی یادروز سعدی ۱۴۰۰ در سخنانی به «هنر ترازمندی سعدی در بوستان» پرداخت و ترازمندی را به‌معنای آرایش و زیبایی و تعادل در متن ادبی دانست.
او عنوان کرد: سعدی همانند بندبازی افسونگر روی ریسمانی نامرئی حرکت می‌کند؛ اما میله‌ای جادویی در دست دارد که ترازمندی را به رخ می‌کشد.
این سعدی‌پژوه با اشاره به اینکه سعدی در بوستان به دنبال بیان پیام‌های اخلاقی و انسانی است، گفت: او از سوی دیگر در پی آفرینش متنی برجسته و شاعرانه است؛ البته چنانچه بیش از اندازه به سویه شاعرانگی می‌پرداخت پیام‌های بلند او در لابه‌لای ترفند‌های شاعرانه رنگ می‌باخت و اگر یکسره به سوبه پیام‌گذاری می‌غلتید، این همه انگیزش و فروزش از دست می‌رفت و به همین دلیل است که در میانه می‌ایستد و تعادل را برقرار می‌سازد.
حسن‌لی اظهار کرد: سعدی برای ترازمندی سخنش شیوه‌مندی‌های بسیاری دارد که در این میان باید به چیدمان‌های هنری، پرسش‌های انگیزشی، مراعات‌های بی‌نظیر، به‌گزینی‌های هوشمندانه، جابه‌جایی‌های هدفمند در ارکان جمله، کاهش‌های بایسته و گسترش‌های شایسته، گفت‌وگومندی، گره‌افکنی، فراز و فرودهای انگیزنده و کشمکش‌های تعلیق‌آمیز و رفتار‌های فرمی اشاره کرد.
عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز با اشاره به اینکه در بخشی از سخن سعدی تقابلی وجود دارد، افزود: شاعر شیراز سعی می‌کند در قالب ساختار‌های دوکفه‌ای، بیان را هنرمندانه‌تر کند و همزمان همچون معماری کارآزموده دیوار سخنش را تراز می‌کند.
شیرین‌سخنی، لقبی که تنها شایسته سعدی است
مجدالدین کیوانی در سخنرانی دیگر این شب با موضوع زبان و بیان سعدی، با طرح این پرسش که چرا از میان ده‌ها شاعر ترزبان، سعدی به شیرین‌سخنی نامبردار شده است، گفت: حافظ در غزلیاتش خود را خوش‌خوان، مرغ سخن‌سرا، سخندان، خوش‌لهجه، صاحب طبع چون آب و لطیف‌طبع وصف کرده؛ اما در غزلیاتش عبارت شیرین‌سخن دیده نمی‌شود؛ اما شیرین‌سخنی برای سعدی چنان جا افتاده است که به‌صورت لقبی برای او همراه شده است.
عضو شورای عالی علمی دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی با بیان اینکه سروده‌های سعدی حایز تمامی ویژگی‌های شعر ناب است، اظهار کرد: تمایل داریم که سعدی را شیرین‌سخن بخوانیم و این تمایل از دو منبع سرچشمه می‌گیرد؛ نخست اینکه او لفظ شیرین را در توصیف سخنانش فراوان به کار برده و دوم آنکه حس و ذوق همزبانان سعدی، لفظ شیرین را مناسب‌ترین صفت برای زبان و لحن بیان او یافته است.
به گفته کیوانی، در فارسی و دیگر زبان‌ها برای ملموس‌ترکردن کیفیات و هویت‌های انتزاعی از نام رنگ‌ها و مزه‌ها سود می‌جویند و انتقال یک معنای مجرد به کمک معنای مجرد دیگر آن اثر را ندارد که بیان معنای انتزاعی به کمک چیزی ملموس.
وی مولفه‌های حلاوت کلام سعدی را روانی بیان و همدلی با مخاطب برشمرد و تصریح کرد: همان‌گونه که سفر بر آب آرام و بی‌تلاطم آسان‌تر از راندن در راه ناهموار است، خواندن و شنیدن شعر و نثر غامض، خسته‌کننده است و فصاحت، لطافت، ایجاز، پرهیز از صنایع غریب و احتراز از مبالغه‌های ناپسند به روانی سخن کمک می‌کند که سعدی خود بر این موارد تاکید کرده و آن‌ها را به کار بسته است.
این دانش‌نامه‌نویس افزود: سعدی از معدود گویندگانی است که به یمن احاطه به زبان فارسی میان معیار‌های ادبی و زبان توده مردم تعادل برقرار کرده و لازمه این ارتباط سخن‌گفتن به زبانی نزدیک به زبان آنان است.
سعدی همدم و مصاحب تمامی خانواده‌های ایرانی است
این ادب‌پژوه با تاکید بر اینکه سعدی همدم و مصاحب تمامی خانواده‌های ایرانی است، گفت: عمومیت کلیات او حتی بیش از شاهنامه، دیوان حافظ و مثنوی بوده است؛ زیرا سعدی به نسل‌های متوالی بیشتر فرصت داده که او را همزبان بیابند.
او اظهار کرد: تمامی بوستان و گلستان، اکثر غزلیات و بیشتر قصاید شاعر شیراز، از دو خاصیت روانی و هم‌زبانی با مخاطب برخوردار بوده‌اند و عموما سخن او توانسته خود را به زبان و ذهن مخاطبان نزدیک کند و فاصله زبان شعر و روزمره را کوتاه سازد.
در آیین این شب، همچنین محمود فتوحی استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مشهد با محوریت بیت «شعرش چو آب در همه عالم چنان شده/ کز پارس می‌رود به خراسان سفینه‌اش» به این پرسش پاسخ داد که چرا سعدی شعر خود را به خراسان می‌فرستد.
او با بیان اینکه سعدی شعر خود را به آب روان و سفینه و شعر تر تشبیه می‌کند، گفت: شیرینی و روانی شعر سخنی است که سعدی مدام بر آن تاکید می‌کند و افزون بر آن واژه سفینه همواره با آب روان همراه است.
سعدی طرز سخن خود را به طرز سخن خراسانی برتری می‌بخشد
این استاد دانشگاه ابراز داشت: هر گاه سعدی نظری به خراسان دارد، به شعر خود نیز نظری می‌افکند؛ زیرا خراسان از قدیم، پایتخت شعر پارسی بوده و دلیل دیگر این تمایل، برتری‌جویی سعدی بر طرز خراسانی بوده است.
فتوحی با مقایسه غزلی از انوری با غزلی از سعدی به بررسی ویژگی‌های زبانی و واژگانی سبک خراسانی در غزل هر دو شاعر پرداخت.
او شاخص‌های روانی و شیرینی سعدی را حذف و ایجاز، جا‌به‌جایی عناصر جمله، صفت هنری زیبا، سوگردانی، اعتراض، استفاده از حرف اضافه در معانی متعدد، رقص ضمیر، برخورداری از انرژی منطبق با مقاصد و عواطف و روانی سخن منطبق با ساختار نحوی آن برشمرد.
عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد استفاده سعدی از این شاخص‌ها را نه از سر اجبار که نشانه شیرین‌زبانی او برشمرد و افزود: سعدی با تمایل به ارسال شعر خود به خراسان می‌خواهد به اهالی این دیار بگوید که نمونه چرب‌زبانی و ترزبانی، اثری است که سعدی از پارس به خراسان می‌فرستد.
منبع: ایبنا