میراث مکتوب – فرهنگ و تمدن ایران زمین به‌عنوان یکی از نخستین و درخشان‌ترین نمونه‌های تمدن هزاره‌ای، از همان دوران نخستین شکوفایی خود، تأثیری انکار نشدنی در بنیان نهادن ساختارهای تمدن بشری داشته است.
در این میان، آثار و نوشته‌های دانشمندان، هنرمندان و شاعران ایرانی در طی قرون متمادی مرزهای جغرافیایی را درنوردیده و در بارگاه پادشاهان و محافل علمی و هنری جهان جلوه گری کرده اند. یکی از نمودهای تأثیر این تمدن کهن در فرهنگ جهان، گستره دست نوشته‌های فارسی در کتابخانه‌ها و مجموعه‌های گوناگون سراسر جهان است. نمونه‌های فراوانی از این دست نوشته‌ها درطی سال‌های گذشته در سرتاسر منطقه خاورمیانه، شبه قاره و آسیای صغیر، شناسایی و فهرست‌نویسی شده‌اند. سرزمین بالکان و اروپای مرکزی، از سواحل غربی دریای سیاه تا کرانه‌های شرقی دریای آدریاتیک با پیشینه قرن‌ها مجاورت با تمدن باستانی ایران و تجربه سال‌ها حکمرانی ترکان عثمانی گنجینه کم نظیری از این دست نوشته‌ها را در خود جای داده است. این آثار را نه تنها در کتابخانه بلکه در میان گنجینه‌های مجموعه داران، مساجد و تکایای فرقه‌های مسلمان منطقه نیز می‌توان یافت. دست نوشته‌هایی که گاه نمونه‌ای یگانه از متنی ارزشمند هستند که تاکنون ناشناخته باقی مانده‌اند. در سال 1388 که به‌عنوان مدرس اعزامی در دانشگاه صوفیه «سنت کلیمنت اخریدسکی» مشغول به کار بودم با گنجینه متون شرقی دستنویس کتابخانه ملی صوفیه «سنت کریل و سنت متدی» آشنا شدم. هر چه پیش تر رفتم بیشتر به غنای این مجموعه پی بردم؛ مجموعه‌ای شامل بر بیش از 4000 نسخه دستنویس به زبان‌های عربی، ترکی و فارسی و آثار چاپی قدیمی که گاه تاریخ انتشار آنها به قرن 16 میلادی می‌رسد به همراه هزاران برگ اسناد قدیمی که تاکنون به طور کامل شناسایی نشده‌اند و با نگاهی گذرا می‌توان نمونه‌های متعددی از اسناد فارسی را در میان آنها مشاهده کرد. مدتی بعد دریافتم که حدود نیم قرن پیش از این، یکی از ایرانیان ساکن بلغارستان و علاقه مندان به زبان فارسی، زنده‌یاد دکتر جمشید سیار با همکاری کتابخانه ملی، سیاهه‌ای از کتاب‌های موجود در مخزن کتابخانه ملی را به زبان بلغاری فراهم آورده و منتشر کرده است اما دریغا که این اثر ارزشمند به‌عنوان نخستین سیاهه کتاب‌های دستنویس کتابخانه ملی بلغارستان، با همه ارزش ها دارای کاستی‌هایی است. مطالب فوق به همراه کشف و گردآوری آثار جدید(در نیم قرن اخیر) و علاوه بر آن نیاز به تهیه فهرستی به زبان فارسی برای استفاده پژوهشگران مرا بر آن داشت تا طرح «فهرست‌برداری از دست نوشته‌های فارسی موجود در کتابخانه ملی بلغارستان» را به‌عنوان آغازی بر تهیه فهرست جامع آثار دستنویس مربوط به ایران در بلغارستان و در ادامه آن در سرزمین بالکان ارائه دهم. در ابتدای کار هدف تهیه فهرست نسخ دستنویس فارسی موجود در کتابخانه ملی بلغارستان بود اما هر چند پیش تر رفتم افق کار گسترده‌تر شد و دریافتم که علاوه بر نُسَخِ خطی فارسی، آثار دیگری نیز در آرشیو کتابخانه وجود دارد که با ایده اولیه کار یعنی «شناسایی آثار قدیمی دستنویس مرتبط با ایران» همخوانی و پیوند دارند.
این آثار را به چهار دسته می‌توان تقسیم‌بندی کرد:
1. اسناد و مکاتبات مرتبط با ایران
الف: به زبان فارسی
ب: به زبان‌های دیگر (عموماً به ترکی عثمانی و گاه عربی)
2. دستنوشته ها
الف: به زبان فارسی
ب: به زبان‌های دیگر (عموماً ترکی عثمانی و عربی اعم از شرح اشعار و آثار ادبی و دینی)
3. مینیاتور‌ها و نگارگری ها
4. آثار لیتوگرافی (چاپ سنگی)
این گنجینه از شهرهای پلودیو، ساموکوف، شومِن، کوستاندیل، ویدین، اسلیون، آیتوس، کازانلیک، هاسکوو، وارنا، صوفیه، بلاگوئوگراد، عثمان پازار، آمورتاگ، سیلیسترا، رازگراد، روسه، دوبریج، سویشتوف، وراتسا، بارکوویتس… در سراسر بلغارستان گرد آمده و در اختیار کتابخانه ملی بلغارستان« سنت کریل و سنت متدی» قرار گرفته است.
٭بخشی از مقدمه کتاب «فهرست نسخه‌های فارسی کتابخانه ملی بلغارستان» که طی همایش بین‌المللی «نسخ خطی فارسی در بالکان و آسیای مرکزی » (دانشگاه صوفیه، 5 و 6 اسفند) رونمایی شد.
علیرضا پورمحمد
استادیار زبان فارسی در دانشگاه صوفیه بلغارستان
منبع: روزنامۀ ایران