میراث مکتوب- از «اداره تحقیقات اردو و فارسی» واقع در منطقه پورا معروف، شهر میو، ایالت اُتّرپَرَدیش هندوستان، مجله «فیضان ادب» به زبانِ اردو و فارسی منتشر می‌شود. دکتر فیضان حیدر در حال حاضر مدیریت «اداره تحقیقات اردو و فارسی» در شهر میو را برعهده دارد.
در هر شمارۀ مجله «فیضان ادب»، مقالاتی با محوریت تراثیات فارسی منتشر می‌شوند. همچنین شعرهایِ فارسی از شاعران قدیم فارسی‌گوی هندوستان هم زینت‌بخش صفحات این مجله هستند. شمارۀ جدید مجله ژانویه تا مارس 2019 منتشر شده است که در ادامه مروری داریم بر مقاله‌های تراثی آن.
– «دیداری از دو کتابخانه در شهرِ رامپور، هندوستان» نوشتۀ عبیدالرّحمان
تیمِ چهار درویش – چهار دانشجویِ تحصیلاتِ تکمیلیِ گروهِ عربیِ دانشگاهِ بنارس هندو شهرِ بَنارَس- روزِ جمعه 14 دسامبر 2018 از «کتابخانه رضا رامپور» و «کتابخانه عمومی صولت» بازدید می‌کنند. روز جمعه کتابخانه تعطیل بود، آنها به دعوتِ مدیرِ کتابخانه – دکتر سیّد حسن عبّاس- در مهمان‌خانه کتابخانه اقامت می‌کنند و از با جناب مدیر گفتگو می‌کنند. نویسنده [عبیدالرحمان] پیشنهاد می‌دهد که فهرست‌نسخه‌هایِ خطّیِ عربیِ این کتابخانه به عربی نوشته شوند. چون فهرستی که مرحوم مولانا امتیاز علی عرشی به انگلیسی نوشته است، هنگامِ استفاده دشوار است. مثلِ فهرستِ نسخه‌هایِ خطّیِ عربیِ کتابخانه خدابخش (شهرِ پَتنا) که به عربی است.
«کتابخانه رضا رامپور» در حالِ حاضر، زیرِ نظرِ وزارتِ فرهنگِ دولتِ هند اداره می‌شود و رئیسِ بوردِ آن، رئیسِ ایالتِ اُتّرپَرَدیش است. نقل‌قوهایی از شبلی نعمانی و ابوالکلام آزاد در توصیفِ عظمتِ این کتابخانه می‌آورد.
تیم چهار درویش که پس از پرس‌وجو «کتابخانه شرقیِ صولت» را پیدا می‌کنند و با دیدنِ حالتِ زار و نزارِ آن تعبیرِ پژوهشگرِ دانشگاهِ شیکاگور تایید می‌کنند که «قبرستانِ کتاب‌هاست». درصفحه فیس بوک «کتابخانه شرقیِ صولت» آمده است: «در دوره‌ای که رامپور نوّاب‌نشین بود، مردمِ عادی نمی‌توانستند از کتابخانه رضا رامپور استفاده کنند. از این‌رو، صولت علی خان در 21 دسامبر 1934 در محلّه راج دوارا در خانه افسر علی یک کتابخانه عام دایر کرد. کتاب‌هایِ قدیمیِ این کتابخانه،دارایِ مُهرِ کتب‌خانه عام است. مدّتی بعد، به دلیلِ تنگیِ فضا، کتابخانه به صفدر جنگ بازار در خانه شاهزاده وجّن خان (شاداب مارکتِ فعلی) منتصل شد. در جلسه 19 مارس 1935 به کتابخانه عمومیِ صولت تغییرِ نام یافت. به دعوتِ صولت علی‌خان، در 6 نوامبر 1935 نوّاب رضا علی خان از این کتابخانه بازدید کرد. از آنجایی که باز هم مشکلِ فضا پیش آمد، نّواب رضا علی‌خان اجازه داد که قسمتِ بالایِ ساختمانِ حضور تحصیل –نزدیکِ مسجد جامعِ رامپور- برایِ کتابخانه باشد. در 1975، این ملک را جزوِ کتابخانه پذیرفت».
در 25 نوامبر 2017 دانیال ژاکوبیس مورگان – از پژوهشگرانِ دانشگاهِ شیکاگو- درباره «کتابخانه عمومیِ صولت» مقاله‌ای نوشت. وی برایِ یافتن نسخه واحدِ «خواصِ حزب‌البحر» (تالیفِ: قاضی ثناءالله پانی پَتی) به این کتابخانه رفته بود که دکتر عابد رضا بیدار در فهرستِ این کتابخانه (چاپ: 1966) ذکر شده بود. [1] وضعیتِ اسفناک نسخه‌هایِ خطّی و خودِ کتابخانه، مورگان را مجبور کرد که مقاله‌ای بنویسد با عنوانِ:
“Welcome to the graveyard of rare books also known as the Saulat Public Library, Rampur”
– «پروفسور نذیر احمد محقق و مصحّح» نوشتۀ محمّد عامرخان
نویسنده تصحیحاتِ ارزنده پروفسور نذیر احمد (1915-2008) را معرّفی می‌کند: «مکاتیبِ سنایی»؛ «دیوان سراجی»؛ «دیوان عمید لویکی»؛ «فرهنگِ قواس»؛ «دستورالافاضل»؛ «فرهنگِ لسان‌الشعرا»؛ «نقدِ قاطع برهان مع ضمائم»؛ «دیوان حافظ (مبنی بر نسخه‌خطّیِ گورگ‌پور تاریخِ 824 هجری»؛ «دیوان حافظ (مبنی بر نسخه‌آصفیه، به تاریخِ 818هجری)» ؛ «غزلیاتِ حافظ مبنی بر نسخه 813 هجری»؛ «غزل‌هایِ حافظ مبنی بر نسخه مجموعه لطایف و سفینه ظرایف»؛ «نورس».
– «اشتباهاتِ تاریخی در خلاصة التواریخ» نوشتۀ عبدالرحمان انصاری
سجان رای بَتاولی مولفِ «خلاصة التواریخ» است. این کتاب، دارایِ دو بخش است: تاریخِ هندوها و تاریخِ مسلمانان. سجان رای بَتاولی برایِ قسمتِ هندوستان پیش از اسلام، از ترجمه فارسیِ این کتاب‌ها استفاده کرده است: «مَهارابات»؛ «رامائن»؛؛ «هَری بَنش»؛؛ «بَگوت گیتا»؛ «یوگ وَششت»؛ «پَدماوَت»؛«سنگاسَن بَتّیسی»؛«راج تَرَنگینی»؛ «راجاولی». وی برایِ قسمتِ هندوستان پس از اسلام از این منابع استفاده کرده است:«تاریخِ سلطان محمود غزنوی- تالیف: مولانا عنصری»؛ «تاریخِ سلطان علاءالدّین»؛ «تاریخِ فیروزشاهی- تالیف: ضیاءالدّین برنی»؛ «تاریخِ افاغنه- حسین خان افغان»؛ «ظفرنامه یزدی»؛ «تیمورتامه هاتفی»؛ «تاریخِ بابری»؛ «اکبرنامه ابوالفضل»؛ «تاریخ اکبری- تالیف:عطا بیگ قزوینی»؛ «اکبرنامه شیخ الهداد و منشی مرتضی خان»؛ «طبقاتِ اکبری»؛ «اقبال‌نامه جهانگیری»؛ «تاریخِ شاه‌جهانی- تالیف: وارث خان»؛«تاریخ عالم‌گیری- تالیف: محمد کاظم»؛ «تاریخِ کشمیر فارسی ترجمه از زبانِ کشمیری به فارسی محمد شاه آبادی »؛ «تاریخ بهادرشاهی».
«خلاصة التواریخ» دارایِ اشتباهاتِ تاریخی است. مثلاً «پَدماوَت» یک داستانِ عاشقانه است که بیشترِ آن تخیلی است و قسمت‌هایِ آخرِ آن حقیقی. در حالی که بَتاولی در نقل‌قول‌هایش آن را اساس قرار داده است.
محمود غزنوی 14 یا 17 بار به هندوستان حمله کرد و آخرین بار به معبدِ سومَنات در گُجرات حمله برده آن بت را 4 تکّه کرد و هر تکّه را به جایی فرستاد: مکّه، مدینه، کوشک و غزنین (که زیرپلّه‌هایِ جامع مسجد غزنین مدفون است). امّا بَتاولی، به ده حمله سطان محمود غزنوی اشاره کرده است و درباره واقعه سومنات چیزی ننوشته است. فقط به طور کوتاه این واقعه را به سلطان علاءالدّین خلجی نسبت داده است.
– «تأثیرِ قرآن و حدیث در اشعارِ سعدی» نوشتۀ محمّد ریاض
– «نگاهی کوتاه به ملّا ابوالبرکات منیر لاهوری- 1019- 1054 هجری» نوشتۀ صفی محمّد نائک (ابن ناط)
– «معرّفیِ کوتاه امیر خسرو دهلوی» نوشتۀ اَمرین عزیز
– «محمد هادی کامورخان» نوشتۀ آصف اقبال
– «مثنویِ مسافر» نوشتۀ محمّد اقبال / فیضان حیدر
علّامه محمّد اقبال در 1933 به دعوتِ محمّد نادرشاه (پادشاهِ وقتِ افغانستان) به افغانستان رفت. در این سفر، سَر راس مسعود و سیّد سلیمان نَدوی همراهِ او بودند. پس از بازگشت از افغانستان، «مثنویِ مسافر» را می‌نویسد که در سالِ 1934 را چاپ شد و بعدها، به همراهِ «پس چه باید کرد ای اقوامِ شرق» در سالِ 1936 چاپ شد.
پیش از محمّد نادرشاه (دوره حکومت:1929-1933) تا امان الله (دوره حکومت: 1926-1929) در افغانستان تعلیم به روش قدیم متداول بود. وقتی نادرشاه به قدرت رسید، بر تبدیلِ دروسِ تعلیمی تاکید کرد و علامه اقبال (فیلسوف و ادیب)، سَر راس مسعود (متخّصصِ مسائلِ آموزشی) و سیّد سلیمان نَدوی (دانشمندِ تاریخِ اسلام) را برایِ مشورت در این زمینه، دعوت کرد. وقتی علامه اقبال در اروپا مشغول تحصیل بود، نادرشاه سفیرِ افغانستان در پاریس بود. گویا این دو با هم مکاتبه داشتند ولی هرگز یکدیگر را ملاقات نکرده بودند. این سه شخصیّتِ هندوستانی از از 22 اکتوبر تا 2 نوامبر در افغانستان بودند و از شهرهایِ کابل، غزنی،قندهار و غیره هم دیدن می کنند و از مزارِ سنائی غزنوی و سلطان محمود و احمد شاه اَبدالی دیدن می‌کنند. چند روز پس از بازگشتِ آنها به هندوستان، خبرِ ترورِ نادرشاه می‌رسد. [2]
در این شماره مجلّه «فیضانِ ادب»، چاپِ دوّم «مثنویِ مسافر» (سال:1968) با مقدّمه الطاف گوهر (معینِ وزارتِ اطلاعات و نشریاتِ حکومتِ پاکستان، 1968) آورده شده است.
– «مثنویِ فغانِ صبح و مساء» (به زبان ِاردو: مبنی بر نسخه‌خطّیِ کتابخانه خدابخش، شهرِ پَتنا)، نوشتۀ سیّد ضامن حسین گویا جهان آبادی / مقدّمه، تحقیق و حواشی: فیضان حیدر
سیّد ضامن حسین گویا جهان آبادی دارایِ تالیفاتی به زبانِ اردو است: «دورِ نو» (نظامی پریس،بَدایون، 1370 هجری/ 1950)؛ «طلوعِ سحر» (نظامی پریس،بَدایون، 1943). «مثنویِ فغانِ صبح ومساء » به زبان اردو است و به مولانا شفقت حسین تقدیم شده است. این نسخه‌خطّی دارایِ مُهرِ نظامی پریس، شهرِ بَدایون است. جا به جا اصلاحاتِ استادِ وی – حاجی خلیل‌الدّین حسن متخلّص به حافظ – است. هنگامِ نقل‌نویسی از این متنِ اصلاح شده استفاده شده است. در حواشی، اصلِ مسوّده هم آمده است.
– معرّفیِ ترجمه «چهار مقاله» نوشتۀ علی‌اصغر عازی
دکتر ذیشان حیدر «چهار مقاله» (تالیف: نظامی عروضی سمرقندی) را به همراهِ مقدّمه و تعلیقات از فارسی به اردو ترجمه کرده است. وی برایِ ترجمه تصحیحِ مرحوم علّامه قزوینی را اساس قرار داده است. البّته به نسخه‌هایِ دیگر هم مراجعه کرده است. از ویژگی‌هایِ این ترجمه: فرهنگِ واژگانِ دشوار؛ کشف‌الابیاتِ آیاتِ قرآنی،احادیث، عبارت‌هایِ عربی؛ترجمه شعرهایِ فارسی به زبانِ اردو؛ توضیحِ اصطلاحات. [3]
– معرّفیِ کتابِ «تاریخ‌نگاریِ منهاج سراج» (نویسنده: فیضان جعفر علی، ناشر: سفیر اَردهال، تهران، سالِ چاپ: 1396 ش/ 2017)
این کتاب در هشت باب است: مقدّمه؛ زندگی و آثارِ منهاج سراج؛ دیدگاهِ تاریخیِ مولف؛ انگیزه و هدف؛ منابعِ کتاب؛ روشِ تاریخ‌نگاریِ مولف؛ شیوه تاریخ‌نگاری؛ معرّفی و نقدِ محتویات؛ سبکِ نگارش؛ منابع و مآخذ. [4]
– معرّفیِ کتابِ «تاریخِ معظّم‌آباد معروف به گورک‌پور»، (نویسنده: مفتی مولوی سیّد غلام حضرت/ مقدّمه، تصحیح، حواشی به همراهِ ترجمه به زبانِ اردو و فهرستِ اعلام: فیضان حیدر، ناشر: ایجوکیشنل پَبلشنگ هاوس، دهلی‌نو، سالِ چاپ: 2016)
نخستین بار، این کتاب در 1872 از مطبع نَوَل کِشور در شهرِ لَکنو چاپ شده بود.
————————————————————-
[1] این فهرست در سایتِ ریخته آن‌لاین قابلِ مطالعه است:
Catalogue of Persian &Arabic Manuscripts of Saulat Public Library, Compiled: Abid Raza Bedar,Foreword:B.S.Kesavan, Saulat Public Library, 1966:
https://www.rekhta.org/ebooks/catalogue-of-persian-arabic-manuscripts-of-saulat-public-library-ebooks?lang=ur
[2] مرحوم سیّد سلیمان نَدوی (1884-1953) این سفرنامه به زبانِ اردو نوشت که منتشر شد: «سیر افغانستان تین هم سفر: علّامه اقبال، سیّد سلیمان نَدوی، سَر راس مسعود»، نفیس آکادمی،حیدرآباد دکّن، هندوستان، سالِ چاپِ اوّل: 1954. این کتاب به زبانِ فارسی ترجمه شد و در سالِ 1382 ش از زاهدان چاپ شد.
[3] سال‌ها پیش در هندوستان «چهار مقاله» به زبانِ اردو ترجمه شده بود: «احسن الرّساله یعنی اردو ترجمه چهار مقاله»؛ مترجم:مولوی وجاهت حسین عندلیب شادانی. مقاله اول: مولوی ابوالفتح حافظ محمد عبدالحفیظ خان مونس؛ مقاله دوم: مولوی عبدالعزیز عزیز؛ مقاله سوم: مولوی بشیرالدّین مُجدّدی بشیر، چاپخانه: روتری پرنتنگ وُرکس،لاهور، سالِ چاپِ اوّل: 1925. [چاپخانه: میر قدرت‌الله کریمی پریس، لاهور، چاپِ دوّم، 1930].
[4] این کتاب، عنوانِ پایان‌نامه کارشناسیِ ارشدِ نویسنده است: «نقد و بررسیِ تاریخ‌نگاریِ منهاج سراج» (دانشگاهِ بین‌المللیِ اهل بیت علیهم‌السّلام، تهران، سالِ دفاع:1391). دکتر فیضان جعفر علی، رساله دکتری‌اشان هم در موضوع تاریخ بود: «تحوّلاتِ فرهنگی و اجتماعیِ شیعیان در منطقه اَوَد، هندوستان از 1857 تا 1947»، رشته تاریخ اسلام، دانشگاهِ تهران، تهران، سالِ دفاع:1397).
«فیضانِ ادب»، جلد 4، شماره 1، ژانویه تا مارس 2019 در سایتِ ریخته به طورِ آن‌لاین قابل مطالعه است:
https://www.rekhta.org/ebooks/faizan-e-adab-shumara-number-001-faizan-haider-magazines/?lang=ur
منبع: پایگاه خبری نسخ خطی