شماره جدید فصلنامه علمی ـ پژوهشی مطالعات تاریخ فرهنگی

میراث مکتوب – شماره جدید فصلنامه علمی ـ پژوهشی مطالعات تاریخ فرهنگی با مقالات زیر منتشر شد.

مناسبات علمای سنتی امارت بخارا (قديم گرايان) با نُوّاب حکومت تزاری (1868 ـ 1917م)/ سيده فهيمه ابراهيمی

پژوهش حاضر در پی طرح اين پرسش‌ها است که رويکرد علمای قديم‌گرای بخارا در باره‌ی حضور حکومت تزاری در منطقه‌ی آنها چگونه بوده است؟ و چه مناسباتی با آنها و مدنيّت روسی داشته‌اند؟ در پاسخ، علاوه بر معرفی اين گروه به عنوان تثبيت يافته‌ترين طبقه از علما در بخارا و تحليل مبانی انديشه‌ای آنها، مدعای خود را اين گونه طرح کرديم که آنها در عين اتخاذ رويکرد مشيّت‌گرايانه و اعتقاد به حفاظت سرزمينشان توسط مقدسين در برابر روس‌ها، به تحريم همه‌ی عناصر جديد پرداختند. گرچه لازمه‌ی اين نوع موضع، اتخاذ رويه‌ی تخاصم با روس‌ها بود؛ اما آنها به دليل آن‌که اغلب از مقامات حکومتی بودند، در عين عدم پذيرش مدنيّت روسی، برای حفظ مقام خود در مواردی به مماشات با آنها پرداخته و حتی در مواجهه با اصلاح‌طلبان، در مقام دشمنان داخلی به روس‌ها معاونت بسيار رساندند.

نقش خراج و هديه در استمرار جشن های ايرانی در قرون نخستين اسلامی/ حميد اشرفی

جشن‌ها همواره يکی از دير پاترين و ماندگارترين مولفه‌های هويتی و اجتماعی يک جامعه هستند که به‌رغم تحولات تاريخی عميق در ميان يک قوم و يا يک ملت، حتی در سخت‌ترين شرايط، پايدار می‌مانند. آيين نوروز و مهرگان از مهم‌ترين آيين‌های اجتماعی کهن جامعه ايران باستان بودند که علاوه بر برخورداری از خصلت‌های آيينی و انسان دوستانه خويش به دليل نقش و کارکرد اقتصادی که داشتند در درون ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه اسلامی پايدار ماندند و در تمامی دوره‌های تاريخی از جمله قرون نخستين اسلامی همراه با مراسم گوناگون برگزار می‌شدند. از جمله عوامل اقتصادی تاثير گذار در ماندگاری جشن‌های ايرانی، زمان پرداخت خراج بود که در نوروز انجام می‌گرفت. همچنين سنت هديه دادن که از ويژگی‌های نوروز و مهرگان بود و با روح اسلام نيز همخوانی داشت و منبع درآمد خلفای اموی و عباسی بود و در استمرار و ماندگاری اين جشن‌ها در قرون نخستين اسلامی تاثير داشته است. اين پژوهش به بررسی نقش و تاثير خراج و هديه در استمرار و ماندگاری جشن‌های نوروز و مهرگان در دوران نخستين اسلامی می‌پردازد.

سيره پيامبر(ص) در کتاب‌های درسی دوره دبيرستان (تجربی و رياضی سال تحصيلی 1392ـ1391)/ شهلا بختياری، فرخ السادات قاضی ميرسعيد

توجه به سيره پيامبراعظم (ص)، يکی از اهداف عالی وزارت آموزش و پرورش در تعليم و تربيت کودکان و نوجوانان ايران شمرده می‌شود. در نظام آموزش رسمی، کتابهای درسی بستری مناسب برای زمينهسازی و انتقال آموزه‌های دينی به‌شمار ميآيد. نوشته حاضر می‌کوشد با استفاده از روش‌های کمّی و فراوانيسنجی به بررسی ميزان انعکاس داده‌های مربوط به سيره نبوی در کتابهای درسی دوره‌ی دبيرستان رشته‌های تجربی و رياضی در سال تحصيلی 92ـ91 بپردازد. در اين تحقيق ميزان فراوانی داده‌ها، نوع روايت و نوع ارجاعات مورد بررسی قرار می‌گيرد. نتايج تحقيق نشان می‌دهد، بيشترين مطالب مرتبط با سيره در کتاب‌های درسی نيز «بدون ذکر منبع» بوده‌اند. همچنين در نوع روايت سيره، غلبه با «حديث» بوده است و «روايت داستاني» با وجود ظرفيت آموزشی زياد، کمتر مورد استفاده قرار گرفته است.

گفتمان شيعی در منظومه علی‌نامه/ رسول جعفریان، علی گلریز

علی‌نامه يکی از حماسه‌های دينی ـ تاريخيِ نادر قرن پنجم هجری، است که محتوای آن بيان حوادث و رويدادهای تاريخی از خلافت امام علی(ع) تا پايان نبرد صفين است. مطالعه‌ی اين اثر نشان می‌دهد که سراينده‌ی آن، علاوه بر گزارش اين رويدادها در پی برجسته نمودن باورها و اعتقادات شيعيان می‌باشد. اين موضوع با در نظر گرفتن جدال شيعيان و اهل سنّت در قرن پنجم، ما را به اين پرسش اساسی رهنمون می‌کند که آيا منظومه‌ی علی‌نامه تنها به بيان حوادث و رويدادهای صدر اسلام اکتفا می‌کند، يا در پس روايت خود، به اثبات حقانيّت امام علی(ع) و باورهای شيعی نيز چشم داشته است؟ مدعای ما اين است که منظومه‌ی علی‌نامه، سعی دارد با توجه به شرايط و زمينه‌های فرهنگی و اجتماعی قرن پنجم، همزمان با بيان حوادث جمل و صفين، به طرد ديدگاه‌های اهل سنّت پرداخته و مفاهيم شيعی را برجسته سازد. اين مقاله، براساس نظريه‌ی تحليل گفتمان لاکلا و موفه فراهم آمده ‌است.

نقش سادات علوی در تحولات سياسی ماوراءالنهر در قرن ششم هجری/ محسن رحمتی

سادات علوی ساکن در ماوراء النهر در قرن ششم هجری، نقش قابل توجهی در تحولات سياسی ـ اجتماعی آن منطقه، به‌ويژه غلبه قراختاييان بر آنجا داشتند که به خاطر سکوت منابع تاريخی، تا کنون مغفول مانده؛ ولی به‌رغم قلّت داده‌های تاريخی، می‌توان حضور فعال سادات علوی در عرصه سياست و جامعه ماوراءالنهر در قرن ششم را ردّيابی و مطالعه کرد. اين مقاله در صدد است، با روش توصيفی ـ تحليلی به فعاليت سادات و نقش آنها در تحولات سياسی ماوراءالنهر در قرن ششم وضوح بيشتری ببخشد. يافته‌های پژوهش، نشان می‌دهد که پايگاهِ قويِ اجتماعيِ سادات در منطقه، فرصتی برای آنها پيش آورد تا ضمن ستيزه با قدرت قراخانيان، به نحوی زمينه‌ی غلبه‌ی قراختاييان، برآن ناحيه را فراهم کردند؛ امّا در ادامه، ظاهراً به هدف تشکيل حکومت علوی، به تقابل با سلطه قراختاييان برخاسته و برخی رخدادهای اثر گذار سياسی و اجتماعی را در آن ناحيه موجب شدند.

حمام و استحمام در فرهنگ ايرانيان عصر قاجاريه (از آغاز تا مشروطه)/ علی رضا ملايی توانی، ميثم غلامپور

استحمام ايرانيان فراتر از کارکرد بهداشتی مرسوم، کارکردهای مختلفی داشت که بررسی و تبيين اين ابعاد، ميتواند ما را در فهم بهتر تاريخ فرهنگی ايران ياری رساند. از اين‌رو، مساله‌ی پژوهش حاضر، بررسی جلوه‌ها، کارکردهای متنوع و ابعاد مختلف فرهنگ استحمام ايرانيان در دوره قاجار است تا به اين پرسش پاسخ دهد؛ که استحمام ايرانيان آن عصر از چه ويژگی‌هايی برخوردار بوده؟ در پاسخ، مقاله اين مدعا را طرح می‌کند که فرهنگ استحمام ايرانيان در آن عهد، علاوه بر کارکرد بهداشتی، ابعاد و نقشهای چندگانه ديگری در چهار حوزه‌ی بهداشتی ـ سلامتی، دينی، زيباييشناختی و اجتماعی داشت که برآمده از باورهای هويتبخش و طرز معيشت بومی ايرانی ـ اسلامی است. اين پژوهش، بر اساس روش توصيفی ـ تحليلی می‌کوشد اين کارکردها را به نمايش بگذارد.