میراث مکتوب- دکتر محمود عابدی، عضو پیوستهٔ فرهنگستان زبان و ادب فارسی در هفتاد و دومین نشست ماهانه و محفل دوستانه چهارشنبه‌های آخر ماه مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب، در خردادماه، به مناسبت انتشار تصحیح ایشان از سیر الملوک خواجه نظام الملک طوسی به بیان مطالبی در خصوص این کتاب پرداخت.
دکتر عابدی این کتاب را نوشتۀ یکی از بزرگترین وزیران تاریخ ایران، وزیر آلب ارسلان و ملکشاه سلجوقی خواند و گفت: خواجه نظام الملک وزیر حکومتی است که کشور ایران در دوران آنها وسیع‌ترین و پهناورترین قلمرو را داشت.
وی با اشاره به نگارش سه کتاب تاریخ بیهقی، قابوس‌نامه و سیر الملوک در آن دوران گفت: این سه کتاب در میان کتاب‌های فارسی یک حالت استثنایی دارند و نویسندگان هر سه کتاب (ابوالفضل بیهقی، عنصر المعالی و خواجه نظام الملک) در دستگاه حکومت و در جریان کارها بودند؛ هر سه از شخصیت‌های معروف روزگار خود بودند و مهمترین صفت این سه نویسندۀ بزرگ این است که برای خواننده خود خرد و عقل قائل بودند و داوری خواننده خودشان را مهم می دانستند.
عضو پیوستهٔ فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اشاره به سخن بیهقی که گفته تاریخ پایه می‌نویسم و چنان می‌نویسم که نگویند شرم باد این پیر را، گفت: به نظر من در طول تاریخ ما و چه بسا امروز هم، اغلب نویسندگان، برای خواننده‌های خود ظاهراً خردی قائل نیستند.
دکتر عابدی در این میان سیر الملوک را کتابی ارجمند خواند و دربارۀ انواع اندرزنامه‌ها گفت: اگر اندرزنامه را کسی می‌نوشت که خود در جریان کارها بود اثر او عهد خوانده می‌شد و از این نوع عهدنامه از قبل از اسلام و از صدر اسلام فراوان در دست است.
وی دستۀ دیگر را اندرزنامه‌هایی دانست که ادیبان برای پادشاهان می‌نوشتند و دربارۀ این دسته گفت: این آثار که غالباً تحفت الملوک یا نصیحت الملوک خوانده می‌شدند کتاب‌های جامعی بوده‌اند اما بیشتر رنگ و بوی اخلاقی داشته‌اند و موضوع آنها سیاست و اداره کشور نبوده است.
دکتر عابدی عهدنامه مالک اشتر را نمونه‌ای مشهور از عهدها و قابوس‌نامه، کلیله و دمنه و گلستان را از جمله بهترین نمونه‌های نوع دوم دانست و دربارۀ دستۀ سوم گفت: این دسته که تعدادشان بسیار معدود است و سیر الملوک یا سیاست‌نامه خوانده می‌شوند شامل آثاری است که نویسندۀ آن خود در جریان امور بوده و در اثرش آیین کشورداری را برای پادشاه شرح می‌داده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی دربارۀ کتاب خواجه نظام الملک گفت: این کتاب از این جهت که شیوه سیاست و کشورداری پادشاهان پیش از سلجوقیان را بیان می‌کند سیر الملوک است و از آن جهت که آیین کشورداری و نهادهای مختلف سیاسی و حکومتی را تعریف و شیوه تأسیس آنها را بیان و آسیب‌های‌شان را شناسایی می‌کند، سیاست‌نامه است.
وی زبان سیرالملوک را همچون زبان قابوس‌نامه و تاریخ بیهقی زبان صاف و زلال و ساده فارسی توصیف کرد و گفت: در آن زمان زبان فارسی زلال‌ترین شکل خود را داشت و هر کلمه بار معنایی خودش را چنان که می‌بایست منتقل می کرد و زبان بی‌پیرایه و آن چنان که می‌توانست نزدیک به زبان گفتار بود.
دکتر عابدی با اشاره به وجود تصحیح‌های دیگری از سیر الملوک، گفت: من در ابتدای کار نسخۀ معروف نخجوانی را که کهن‌ترین نسخۀ سیر الملوک و مربوط به سال 673 هجری است با نسخه‌های چاپ شده مقابله کردم و به این نتیجه رسیدم که هر صفحه حداقل سه غلط و خطای بدخوانی یا خطای چاپی دارد و بعد از این که به این نتیجه رسیدم که می‌توان تصحیح جدیدی ارائه کرد اقدام به این کار کردم.
وی یکی از ابهامات پدید آمده حول این کتاب را مربوط به نویسنده آن دانست و گفت: گاه این گونه القا یا تصور شده بود که نویسنده این کتاب خواجه نظام الملک نیست و من برای بررسی این موضوع مضمون کتاب را به طور کلی مورد مداقه قرار دادم و دیدم که بر چهار نظر استوار است.
به گفته وی تقدس خلافت و خلیفه، مضر دانستن صرفه‌جویی در مخارج دیوانی برای پادشاه به جهت اثر منفی بر نیروی نظامی، متزلزل شدن اساس حکومت پادشاهی با دخالت حرم یا زنان در امور حکومت و ضرورت مبارزۀ پادشاه با خارجیان و مخالفان دینی که به طور مشخص در آن زمان اسماعیلیان بوده‌اند چهار اندیشۀ مهم در کتاب سیر الملوک هستند.
دکتر عابدی گفت: بنا بر شواهد تاریخی می‌توان گفت که این مسائل دغدغه‌های خواجه نظام الملک بوده و از این نظر و جهات دیگر که در مقدمۀ کتاب به تفصیل بررسی کرده‌ام نشان دادم که این کتاب نوشتۀ خواجه نظام الملک است.
وی در پایان کتاب سیر الملوک را از نظر زبانی کتابی بسیار مغتنم دانست و گفت: این کتاب دارای کلمات تازه فراوان و مجموعه‌ای از اصطلاحات دیوانی است که منحصرا در این کتاب آمده است و امیدوارم توانسته باشم چنان که شایستۀ یک دانشجوی علاقه‌مند به زبان فارسی است کتاب را به مخاطبان و علاقه‌مندان تقدیم کرده باشم و کتاب برای‌شان مفید باشد.